انقلاب سفید: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۵۰: | خط ۱۵۰: | ||
جبهه ملی با صدور بیانیه‌ای در ۲ بهمن ۱۳۴۱ با اشاره به نبود آزادی و دموکراسی، بی اعتنایی رژیم پهلوی به قانون اساسی و حقوق ملت، به دخالت محمدرضا پهلوی در امور مملکت اعتراض کرد و از مردم خواست در همه پرسی ۶ بهمن بگویند: اصلاحات ارضی آری، دیکتاتوری نه | جبهه ملی با صدور بیانیه‌ای در ۲ بهمن ۱۳۴۱ با اشاره به نبود آزادی و دموکراسی، بی اعتنایی رژیم پهلوی به قانون اساسی و حقوق ملت، به دخالت محمدرضا پهلوی در امور مملکت اعتراض کرد و از مردم خواست در همه پرسی ۶ بهمن بگویند: اصلاحات ارضی آری، دیکتاتوری نه | ||
بخشی از اعلامیه بدین شرح بود:<blockquote>«....مردم ایران: ما به شما اعلام خطر می کنیم که امروز کشور ما در آستانه تبدیل رسمی رژیم مشروطیت و دموکراسی به سیستم استبداد و ارتجاع است. دهقان هوشیار و آگاه ایرانی اجازه نخواهد داد که عنوان مصالح او، ملعبه دست دشمنان ملت گردد. زمین و آب، حق دهقان است. آزادی از حقوق اساسی ملت است. با الغاء رژیم ارباب و رعیتی، زمین و آب برای هر دهقان، دسترنج کارگر برای کارگر، حاکمیت ملت و آزادی برای همه مردم، از میان برداشتن استعمار و استثمار: آری - موافقم. با حکومت خود کامه و دخالت پادشاه در امور مملکت و رژیم وحشت و ترور سازمان امنیت، تسلط سیاست استعماری بر کشور، تعدی پلیس و ژاندارم و مامور متعدی دولت در شهرها و روستاها: نه، مخالفم.» </blockquote><blockquote>هیئت اجرائی جبهه ملی ایران</blockquote>کریم سنجابی اعتقاد داشت: | بخشی از اعلامیه بدین شرح بود:<blockquote>«....مردم ایران: ما به شما اعلام خطر می کنیم که امروز کشور ما در آستانه تبدیل رسمی رژیم مشروطیت و دموکراسی به سیستم استبداد و ارتجاع است. دهقان هوشیار و آگاه ایرانی اجازه نخواهد داد که عنوان مصالح او، ملعبه دست دشمنان ملت گردد. زمین و آب، حق دهقان است. آزادی از حقوق اساسی ملت است. با الغاء رژیم ارباب و رعیتی، زمین و آب برای هر دهقان، دسترنج کارگر برای کارگر، حاکمیت ملت و آزادی برای همه مردم، از میان برداشتن استعمار و استثمار: آری - موافقم. با حکومت خود کامه و دخالت پادشاه در امور مملکت و رژیم وحشت و ترور سازمان امنیت، تسلط سیاست استعماری بر کشور، تعدی پلیس و ژاندارم و مامور متعدی دولت در شهرها و روستاها: نه، مخالفم.» </blockquote><blockquote>هیئت اجرائی جبهه ملی ایران<ref>تاریخ سیاسی ۲۵ ساله ایران، غلامرضا نجاتی جلد یک</ref></blockquote>کریم سنجابی اعتقاد داشت: | ||
رفراندوم محمد رضا پهلوی به معنای یک تحول اجتماعی در خط دموکراسی نیست، بلکه شاه می‌خواهد با یک ظاهر‌سازی جنبش دموکراتیک ایران و حرکت استقلال طلبی آن را متوقف کند و عنوان اصلاحات و برنامه‌های انقلاب یک اقدام صوری برای پرده پوشی دیکتاتوری است. | رفراندوم محمد رضا پهلوی به معنای یک تحول اجتماعی در خط دموکراسی نیست، بلکه شاه می‌خواهد با یک ظاهر‌سازی جنبش دموکراتیک ایران و حرکت استقلال طلبی آن را متوقف کند و عنوان اصلاحات و برنامه‌های انقلاب یک اقدام صوری برای پرده پوشی دیکتاتوری است. | ||
نسخهٔ ۲۷ ژانویهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۰۹:۰۹
انقلاب سفید، یا رفراندوم شاه، به طرح شش ماده‌ای گفته می‌شود که محمدرضا پهلوی پس از سفر به آمریکا و ملاقات با کندی رئیس جمهور آمریکا برای انجام رفرم‌هایی در ۶ بهمن سال ۱۳۴۱ به رفراندوم گذاشت. اصلاحات ارضی، ملی کردن جنگل‌ها، فروش سهام کارخانجات دولتی، سهیم کردن کارگران در سود کارخانجات، اصلاح قانون انتخابات، ایجاد سپاه دانش اصول اولیه آن بود. پس از پیروزی انقلاب کوبا و سلسله قیامهایی که در کشورهای آمریکای لاتین سر گرفت و همچنین جنبش‌های آزادی‌بخش در کشورهای جهان سوم دستگاه سیاسی غرب و آمریکا به این نتیجه رسیدند که برای جلوگیری از چنین قیامهایی که مبتنی بر جوامع روستایی و ارباب-رعیتی بودند، باید در کشورهای جهان سوم رفرم‌هایی صورت گیرد. از سویی آمریکا به این نتیجه رسید که برای تبدیل کردن ایران به بازار مناسبی برای کالای غربی باید بافت جامعه‌ی ایران را از یک بافت فئودالی و رعیتی به یک بافت شهری تبدیل کند. این امر همچنین هیمنه‌ی تاریخی انگلستان بر ایران را که هدف از آن استفاده از مواد اولیه‌ای چون نفت بود کنار می‌زد. در ابتدا آمریکا تصمیم داشت انقلاب سفید را به وسیله‌ی علی امینی اجرا کند اما شاه برای جلوگیری از قدرت گرفتن وی طی سفری به آمریکا خود در اجرای آن کوشید. محمدرضا پهلوی در ادامه ۱۳ اصل دیگر نیز به اصول انقلاب سفید اضافه کرد. اصولی که در عمل یا اجرا نشده یا بسیار کم پیشرفت داشتند اما فضای تبلیغاتی زیادی برای دستگاه حاکم ایجاد کردند. هم‌زمان با آغاز انقلاب سفید و در پوشش سیاسی ایجاد شده توسط آن حکومت پهلوی دست به دستگیری گسترده‌ی فعالان سیاسی در ایران زد. امری که سرانجام آزادی‌خواهان در ایران را به بی‌نتیجه دانستن مبارزه‌ی پارلمانی و روی آوردن به مبارزه‌ی مسلحانه هدایت کرد.
تاریخچه‌ی انقلاب سفید
پس از پیروزی انقلاب کوبا و سلسله قیامهایی که در کشورهای آمریکای لاتین سر گرفت و همچنین جنبش‌های آزادی‌بخش در کشورهای جهان سوم دستگاه سیاسی غرب و آمریکا به این نتیجه رسیدند که برای جلوگیری از چنین قیامهایی باید در کشورهای جهان سوم رفرم‌هایی صورت بگیرد.
در سال ۱۹۶۰ دموکرات‌ها در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا به پیروزی رسیدند و در ژانویه ۱۹۶۱ جان. اف. کندی به کاخ سفید راه یافت. کندی و اعضای دولتش معتقد بودند که تنها راه حفظ دولت‌های طرفدار غرب در جهان‌سوم، اجرای یک برنامه اصلاحات است که در آن اصلاحات ارضی اهمیت ویژه‌ای دارد. هدف از طرح رفرم‌ها جلوگیری از انقلاب‌ها بود. این سیاست، در قالب یک طرح بنام اتحاد برای پیشرفت از جانب امریکا به این کشورها پیشنهاد می‌شد. محمدرضا پهلوی هم که زمینه اجرای این طرح را توسط علی امینی نخست‌وزیر خود می‌‌دید در یک سفر ۴۰ روزه به آمریکا خود تعهد اجرای آن را بعهده گرفت.
شاه در ۱۹ دی ۱۳۴۱ در اولین کنگره شرکت‌های تعاونی روستایی، طی نطقی از مردم خواست برای تصویب ملی این اصلاحات حرکت کنند و آراء مثبت خود را بدهند.
در تاریخ ۶ بهمن ۱۳۴۱ همه‌پرسی در ایران انجام شد و برای نخستین بار در تاریخ کشور، زنان نیز به پای صندوق‌های رأی رفتند؛ به گفته دولت وقت ۵ میلیون و ۵۹۸ هزار و ۷۱۱ نفر برای انقلاب سفید و ۵۲۱ هزار و ۱۰۸ نفر علیه انقلاب سفید، آرای خود را به صندوق‌ها ریختند.[۱]
آنتونی پارسونز اعتقاد دارد که بحث رفراندوم موسوم به انقلاب شاه و ملت، توسط چستر باولز مطرح شد او نخستين فردی بود كه از «اصلاحات از بالا» برای جلوگيری از انقلاب ياد كرده بود كه در سفر خود به ايران اين تعبير را در برابر انقلاب سرخ و يا انقلاب كمونيستی طرح كرد. همانگونه که در کتاب «ایران مدرن بعد از ۱۹۲۱؛ پهلوی ها و بعد از آن» مطرح شده است؛ برای غربیان، که نگران بیرون نگه داشتن ایران از چنگ شوروی بودند، تصویر یک پادشاه اصلاح‌طلب که انقلاب را از بالا هدایت می‌کند، دقیقاً همان چیزی بود که در دانشگاه‌ها آن را توصیه می‌کردند. شاه مرد قدرتمندی بود که باید اصلاحات را به قدرت‌های سنتی، تحمیل می‌کرد. چرا که این نیروها اگر به حال خود گذاشته می‌شدند ایران را تحویل کمونیست‌ها می‌دادند، بنابراین تمجید از شاه لزوماً و بی‌چون و چرا پرشور بود. پیام‌های تبریک از سوی دولت‌های خارجی، از جمله آمریکا، تنها می‌توانست شاه را از محبوبیت خود مطمئن سازد.[۲]
در کتاب ایران در قرن بیستم در باره‌ی ماهیت استبدادی و فرمایشی رفراندم شاه تاکید شده است:
«تعطیل مجلس در فاصله سالهای ۱۹۶۱ و ۱۹۶۳ خصلت استبدادی این اصلاحات-انقلاب سفید-را تشدید کرد که سرانجام به رفراندومی گذاشته شد که نتیجه اش از قبل معلوم بود. نهضت آزادی ایران به رهبری مهندس بازرگان و جبهه ملی دوم به رهبری اللهیار صالح با آن مخالفت کردند ولی انتقادهایشان منجر به بازداشت ۴۰۰ شخصیت سیاسی شد. روحانیون با شدت بیشتری با آن مخالفت ورزیدند و سرکوب آنان نیز شدیدتر بود. آنان بخصوص تخطی به حقوق مقدس مالکیت و اعطای حق رای به زنان را محکوم می کردند.»[۳]
روز بعد از دستگیر شدن اعضای جبهه ملی و نهضت آزادی، اعلام شد که رفراندوم شاه با اکثریت قاطع به تأیید مردم ایران رسید. کندی بلافاصله این پیروزی را به شاه تبریک گفت، سفیر انگلیس هم مراتب رضایت ملکه انگلیس را به اسدالله علم اعلام کرد. رادیو مسکو در همان روز برنامه اصلاحی محمدرضا پهلوی را ستود و مخالفان آن را عوامل غرب و ارتجاع نامید.
اصلاحات ارضی
در مرحله نخست نباید هیچ مالکی بیش از یک روستا داشته باشد. مازاد زمین‌ها و دِه ها باید به کشاورزانی که در آن زمین‌ها به بهره‌برداری مشغول بودند فروخته شود و با فروش سهام کارخانه‌جات دولتی، ترتیب بازپرداخت بهای زمین‌ها به مالکان فراهم می‌گردد.
در مرحله دوم صاحبان زمین‌های استیجاری باید یا به تقسیم درآمد حاصل از اجاره بپردازند و یا بر اساس قراردادهای اجاره، زمین‌ها را به کشاورزان بفروشند؛ به عبارت دیگر مالکان موظف شدند یا ملک کشاورزی خود را برای ۳۰ سال به کشاورزان اجاره نقدی دهند یا آن را با توافق به آنها بفروشند؛ به این ترتیب حداکثر مالکیت زمین‌ها در دست یک مالک بسیار محدود شد. املاک موقوفه عام نیز بر اساس درآمد آن زمین به اجاره درازمدت ۹۹ ساله به کشاورزان واگذار گردید. در مورد موقوفات خاص متولیان مجبور به فروش آنها به دولت و تقسیم آن بین کشاورزان شدند.
در مرحلهٔ سوم مالکانی که ملک خود را اجاره داده بودند بر اساس قانون اصلاحات مجبور به فروش آن به کشاورزان شدند و با رضایت مالک و کشاورز یا تقسیم به نسبت بهره مالکانه مرسوم در محل شدند.
ملی کردن جنگل‌ها
مراتع و جنگل‌ها در سراسر کشور به مالکیت عمومی و ملی در می‌‌آید.
احیای دوباره جنگل‌ها و حفاظت خاک، ایجاد فضای سبز و جنگل‌های مصنوعی، مهار شن‌‌های روان و جلوگیری از پیشروی کویر و نهال کاری در مناطق کویری از برنامه‌های این طرح بود.
فروش سهام کارخانجات دولتی
سهام کارخانجات دولتی بعنوان پشتوانه ملی کردن اراضی به فروش گذاشته می‌شد. در این طرح کارخانجات دولتی به شرکت سهامی تبدیل شده و سهام آنها به فروش گذاشته می‌شد، ۵۵ کارخانه پارچه‌بافی، صنایع چوب، سیمان، پنبه، ابریشم‌بافی، مواد غذایی، قند، شکر سهام‌شان از طرف بانک کشاورزی به فروش گذاشته شد.
سهیم کردن کارگران در سود کارخانجات
در این طرح کارگران و کارفرمابان از طریق سندیکاها و بر مبنای قرارداد جمعی، در سود خالص واحدهای صنعتی شریک می‌شوند.
اصلاح قانون انتخابات
در این طرح قانون انتخابات برای دادن حق رای به زنان و دارا شدن حقوق برابر سیاسی با مردان اصلاح می‌شود.
سپاه دانش
برای گسترش سواد آموزی و تحصیل در روستاها از سال ۱۳۴۲ کار خود را آغاز کرد.[۴]
محمدرضا پهلوی به مرور ۱۳ اصل دیگر به شش اصل انقلاب سفید اضافه کرد. هر چند این اصول در عمل یا اجرا نشده و یا بسیار کم اجرا شدند اما تبلیغات بسیاری را برای سلطنت پهلوی ایجاد کردند.
- سپاه بهداشت
- سپاه ترویج و آبادانی
- خانه‌های انصاف در روستاها
- ملی کردن تمام منابع آب‌های زیرزمینی کشور
- نوسازی شهرها و روستاها
- انقلاب اداری و آموزشی
- تأمین امکان فروش سهام واحدهای بزرگ صنعتی به کارگران
- مبارزه با تورم و گران‌فروشی
- آموزش رایگان و اجباری در ۸ سال اول تحصیل
- تغذیه رایگان برای کودکان خردسال در مدارس
- تعمیم بیمه‌های اجتماعی به همه ایرانیان
- مبارزه با معاملات سوداگرانه اراضی و اموال غیرمنقول
- مبارزه با فساد[۵]
مواضع جریانات سیاسی
با انتشار خبر رفراندوم در روزنامه‌ها، هر کدام از آخوندهای قم تشکیل جلسه دادند. و قرار شد بیانیه‌ای را علیه رفراندوم صادر کنند.
گلپایگانی
آیت‌الله گلپایگانی در اطلاعیه‌ای اعلام کرد:
«مراجعه به آرای عمومی در قبال احکام شرعیه بی‌مورد و موجب نگرانی علمای اعلام و عموم مسلمین و مضر به استقلال و مصالح مملکت است و این گونه عملیات غیرقانونی به دلایل متعدده صحیح‌نیست.»
شریعتمداری
آیت‌الله شریعتمداری نیز طی اطلاعیه‌ای اعلام کرد:
«رفراندوم مزبور که از طرف دولت، اعلام شده ایجاد خطر عظیمی نسبت به آینده اسلام و قرآن و مذهب و حتی به آینده مملکت خواهد کرد.»
بهبهانی و خوانساری
در تهران نیز آخوند بهبهانی و خوانساری در اطلاعیه مشترکی «نگرانی شدید روحانیون» را به اطلاع مردم رساندند و در یک اعلامیه شدیداللحنی فتوا دادند که:
«کلیه تصویب‌نامه‌هایی که برخلاف شرع مقدس باشد حرام و شرکت در آنها شرکت در امر حرام و در حکم مبارزه با امام زمان، ارواحنا له الفدا، می‌باشد و محرمات الاهیه به تصویب نامه و آرای عمومی حلال نمی‌شود.»
خویی
آخوند خویی نیز طی تلگرافی به بهبهانی رفراندوم را حرکتی «علیه قانون مقدس اسلام و مواد صریح قانون اساسی و مصالح ملت» دانستند.
خمینی
روح‌الله خمینی نیز با صدور بیانیه‌ای بدون اینکه به تحلیل ماهیت مواد ششگانه بپردازد، رفراندوم را «مخالف رأی جامعه روحانیت اسلام» اعلام کرد و افزود:
«اساساً رفراندوم با تصویب ملی در قبال اسلام ارزشی ندارد». و افزود «در قوانین ایران رفراندوم پیش‌بینی نشده است» و به علاوه «معلوم نیست چه مقامی صلاحیت دارد رفراندوم کند و این امری است که باید قانون معین کند».
نهضت آزادی ایران
اعلامیه نهضت آزادی ایران به مناسبت رفراندوم شاه چنین بود.
ملت شرافتمند ـ کارگران ـ کشاورزان عزیز ایرانی
دولت و شاه بنام شما و ظاهراً بخاطر شما می‌خواهند رفراندوم بنمایند. رفراندوم یعنی مراجعه به آراء عمومی ملت یعنی اخذ نظر ملت درباره امر معینی. برای چه رفراندوم می‌کنند؟ برای تأیید اصول شش گانه که هر یک خود قانونی است و مواد مختلف دارد.
آیا برای شش لایحه و آن همه مواد با یک کلمه آری یا نه می‌توان نظر ملت را فهمید؟
وانگهی اخذ رای ملت درباره قوانینی که مدتهاست به مرحله اجرا درآمده و بقول خودشان بعضی از آنها به اتمام رسیده مفهومی دارد؟
از این گونه سئوالات بسیار زیاد است و بحث کامل‌تر در مواد شش گانه و منظور مخترعین این رفراندوم بی‌سابقه در جهان را در نشریه تحلیلی نهضت آزادی ایران که انتشارش با سانسور شدید مطبوعات و بگیر و ببندها و محدودیتهای شدیدتر روزهای اخیر متاسفانه دچار تاخیر شده است خواهید دید اجمالا برای مزید اطلاع ملت ستم کشیده ایران و تمام طبقات و اصناف و دستجات اعلام می‌داریم.
شرط اول رفراندوم وجود آزادی بیان و افکار و عقاید است رئیس دولت هم برای حفظ ظاهر در اعلامیه سوم بهمن اعلام داشته است (هیچ کس حق ندارد مزاحم بیان و افکار و احساسات مخالفان گردد.)
معذالک در دو روز گذشته سران جبهه ملی ایران را که بنا بود روز جمعه میتینگی در جلالیه برای بیان نتایج نامطلوب و عواقب وخیم این رفراندوم قلابی تشکیل دهند زندانی نموده و حتی بعضی از آنها را درحال تب توقیف و به زندان افکنده‌اند.
۲ـ تعداد زیادی از علما اعلام و روحانیون مبارز و حتی مراجع تقلید را که برحسب وظیفه دینی خود نسبت به عواقب ناشیه رفراندوم اظهار نظر و مخالفت کرده بودند مضروب و مجروح و حتی زندانی نموده و عده دیگر را در خانه‌های خود متوقف ساختند و راه رفت و آمد را بر آنان بستند.
۳ـ عده‌ای از بازرگانان محترم را که برای اعتراض به عملیات خلاف قانون و تجاوز کارانه اخیر دولت بازار تهران را تعطیل کرده‌اند مضروب و مجروح و عده بسیاری را توقیف و زندانی نموده‌اند.
۴- روز قبل عده‌ای چماق به دست و چاقو به جیب را در لباس دهقان و کارگر به دانشگاه هجوم برده و به جان دانشجویان بی‌پناه افتاده و آنها را شدیدا مضروب ساختند حتی بعضی از آنها در شرف موت می‌باشند.
۵ـ در تمام ادارات و موسسات دولتی دستور شدید به کارمندان داده‌اند که روز شنبه با شناسنامه‌های خود سرکار حاضر شوند و آنان را مجبور ساخته‌اند به پای صندوق‌ها رفته و رای موافق خود را بدهند.
اینهاست نمونه‌ای از عملیات دولت جابر و آزادی کش که سنگ حمایت دهقان و کارگر به سینه می‌زند برای پیش بردن مقاصد شوم و نابود کننده موجودیت و ملیت ایران تا چه حد به اغفال و ریاکاری دست زده است و مسلما در روزهای پنجم و ششم و پس از آن نیز صحنه‌های دیدنی و شدیدتر از آن را مشاهده خواهید نمود.
باش تا صبح دولتش بدمد کین هنوز از نتایج سحر است
آزادی و سعادتی که در سایه این مواد ششگانه به ملت وعده داده‌اند طلیعه‌اش از همین جا پیداست.
نهضت آزادی ایران بار دیگر به کشاورزان و کارگران و روحانیون و اصناف و روشنفکران و همه طالبان سعادت و سربلندی ملت ایران نسبت به خواب بزرگی که برای اسارت آنها و پایدار کردن بساط خودسری و دیکتاتوری و فرعون منشی دیده‌اند هشدار می‌دهد.
وقتی قرار است انقلاب!! و تحول!! بدست مظاهر اختلاف طبقات و منبع و منشاء فساد وبدبختی و سرشکستگی یک ملت انجام گیرد بهتر از این اجرا نمی‌شود.[۶]
نهضت آزادی ایران
۴ بهمن ماه ۱۳۴۱
جبهه ملی
جبهه ملی با صدور بیانیه‌ای در ۲ بهمن ۱۳۴۱ با اشاره به نبود آزادی و دموکراسی، بی اعتنایی رژیم پهلوی به قانون اساسی و حقوق ملت، به دخالت محمدرضا پهلوی در امور مملکت اعتراض کرد و از مردم خواست در همه پرسی ۶ بهمن بگویند: اصلاحات ارضی آری، دیکتاتوری نه
بخشی از اعلامیه بدین شرح بود:
«....مردم ایران: ما به شما اعلام خطر می کنیم که امروز کشور ما در آستانه تبدیل رسمی رژیم مشروطیت و دموکراسی به سیستم استبداد و ارتجاع است. دهقان هوشیار و آگاه ایرانی اجازه نخواهد داد که عنوان مصالح او، ملعبه دست دشمنان ملت گردد. زمین و آب، حق دهقان است. آزادی از حقوق اساسی ملت است. با الغاء رژیم ارباب و رعیتی، زمین و آب برای هر دهقان، دسترنج کارگر برای کارگر، حاکمیت ملت و آزادی برای همه مردم، از میان برداشتن استعمار و استثمار: آری - موافقم. با حکومت خود کامه و دخالت پادشاه در امور مملکت و رژیم وحشت و ترور سازمان امنیت، تسلط سیاست استعماری بر کشور، تعدی پلیس و ژاندارم و مامور متعدی دولت در شهرها و روستاها: نه، مخالفم.»
هیئت اجرائی جبهه ملی ایران[۷]
کریم سنجابی اعتقاد داشت:
رفراندوم محمد رضا پهلوی به معنای یک تحول اجتماعی در خط دموکراسی نیست، بلکه شاه می‌خواهد با یک ظاهر‌سازی جنبش دموکراتیک ایران و حرکت استقلال طلبی آن را متوقف کند و عنوان اصلاحات و برنامه‌های انقلاب یک اقدام صوری برای پرده پوشی دیکتاتوری است.
منابع
- ↑ سایت خبربان
- ↑ آنتونی پارسونز، کتاب غرور وسقوط ص ۲۵۹
- ↑ ژان پیر دیگار، برنار هورکاد و یان ریشار، کتاب ایران در قرن بیستم ص ۱۶۵
- ↑ محمدرضا پهلوی، بسوی تمدن بزرگ ص ۱۰۷ تا ۱۵۰
- ↑ کتاب ایران و انقلاب شاه و ملت ص ۱۵ تا ۱۰۸
- ↑ سایت نهضت آزادی ایران
- ↑ تاریخ سیاسی ۲۵ ساله ایران، غلامرضا نجاتی جلد یک
==