فرار مغزها

فرار مغزها

فرار مغزها یا مهاجرت مغزها به فرآیندی گفته می‌شود که نخبگان و فرهیختگان یک کشور به کشورهای توسعه یافته مهاجرت می‌کنند. این مهاجرت می‌تواند دلایل مختلف از جمله اقتصادی، علمی، فناوری، سیاسی و… را شامل می‌شود. فرار مغزها را می‌توان فرار سرمایه‌های انسانی یک کشور نامید. ایران به لحاظ فرار مغزها، در میان ۹۱ کشور در حال توسعه یا توسعه نیافته جهان، مقام نخست را داراست. طبق آماری که صندوق بین‌المللی پول ارائه‌ کرده است بیش از ۲۵۰ هزار مهندس و پزشک ایرانی و بیش از ۱۷۰ هزار ایرانی با تحصیلات عالیه در آمریکا زندگی می‌کنند. همچنین طبق آمار رسمی اداره گذرنامه، در سال ۸۷ روزانه ۱۵ کارشناس ارشد، ۳/۲ دکترا و سالانه ۵۴۷۵ نفر لیسانس از ایران خارج شده‌اند.گزارش صندوق بین‌المللی پول می‌افزاید بیش از ۱۵٪ سرمایه‌های انسانی ایران به آمریکا و ۲۵٪ به کشورهای عضو سازمان توسعه و همکاری اقتصادی اروپا مهاجرت می‌کنند.

خمینی پس از سرکار آمدن حکومت جدید در رابطه با پدیده فرار مغزها گفته بود: «می‌گویند مغزها فرار می‌کنند. جهنم که فرار کردند. این مغزها، مغزهای علمی نبودند. این مغزها، مغزهای خیانتکار بودند …». زیان فرار مغزها بر پیکره اقتصادی و اجتماعی ایران سال‌های است که ادامه دارد. فرار مغزها علاوه بر محروم کردن اقتصاد ملی از عوامل تولیدی این فرصت استثنایی را به صورت مجانی در اختیار سایر کشورها قرار می‌دهد. روزنامه آرمان ملی خسارت فرار مغزها از ایران را ۳۰۰ برابر زیان ناشی از جنگ ایران و عراق دانسته و می‌گوید فرار مغزها ۲ برابر درآمد نفتی به ایران ضرر و زیان وارد کرده است. فرار مغزها در ایران شامل گروه خاصی نشده و همه قشرها و نخبگان کشور را در برمی‌گیرد. از جمله می‌توان به فرار پزشکان، کادر درمان، نخبگان المپیادهای جهانی، ورزشکاران و کارگران ماهر اشاره کرد. از ۲۷۶۵ دارندگان مدال المپیادی دهه ۹۰ تنها ۵۷درصد مقیم ایران هستند. به گفته صفدر زارع حسین‌آبادی دبیر وقت انجمن استعدادهای برتر ایران از ۸۶ مدال‌دار المپیادی ۸۲ تا ۸۳ نفرشان مهاجرت کرده‌اند. ایران در زمینه فرار مغزها با مهاجرت ۱۵۰ هزار تا ۱۸۰ هزار متخصص تحصیل کرده طی دهه‌های اخیر روبرو است.

فرار مغزها از ایران

فرار مغزها یا مهاجرت مغزها به فرآیندی گفته می‌شود که نخبگان و فرهیختگان یک کشور به کشورهای توسعه یافته مهاجرت می‌کنند. این مهاجرت می‌تواند دلایل مختلف از جمله اقتصادی، علمی، فناوری، سیاسی و… را شامل می‌شود. برخی از فرار مغزها به دلیل ناتوانی دولت حاکم برای استفاده از تخصص و ظرفیت‌های علمی آنها می‌باشد.

در ایران مهم‌ترین علت فرار مغزها مشکلات اقتصادی و در پایه دوم محدودیت‌های سیاسی است. پایین بودن سطح درآمد متخصصان و نبود تناسب بین تحصیلات و سطح درآمد، نبود آینده روشن، نخبگان را به سمت مهاجرت به کشورهای توسعه یافته متمایل می‌کند.

تسلط سیاست رانت در استخدام و بکار نگرفتن نخبگان و تحصیل‌کردگان در کارهای مهم و مرتبط با تحصیلات، تأثیر جدی در مهاجرت آنها دارد.

فرار مغزها را می‌توان فرار سرمایه‌های انسانی یک کشور نامید. این سرمایه‌ها در هر کشور با هزینه‌های گزاف به دست می‌آید. در واقع دانشمندان، مهندسان، متخصصان، تحصیل‌کردگان و… سرمایه‌های انسانی هر کشور محسوب می‌شوند. فرار آنها به معنای محروم شدن جامعه از علم، تخصص و مهارت‌های علمی و فنی آنها محسوب می‌شود. یک جامعه فقیر مانند ایران بیش از هر عاملی به تخصص نخبگان و متفکران نیاز دارد. اما به دلیل سیاست‌های سران حکومت، سیستم ادرای توان استفاده از بزرگترین سرمایه‌های خود را ندارد. در حقیقت حاکمیت توان کنترل فرار مغزها را نداشته و در آینده نه چندان دور کشور از وجود نیروهای انسانی مورد نیاز برای توسعه محروم خواهد شد.

از جمله عوامل مؤثر در فرار مغزها را می‌توان فضای محدود در کسب و کارهای آنلاین دانست. پس از همه‌گیری کرونا کسب و کارهای اینترنتی افزایش چشمگیری داشت. اما به دلیل محدودیت‌های اعمال شده بروی خطوط اینترنت و فیلتر شدن بسیاری از سایت‌ها امکان کار به صورت اینترنتی وجود ندارد. شدت بخشیدن به محدودیت‌های دولتی در چند سال اخیر باعث ضعیف شدن این کسب و کارها و شدت بخشیدن به موج مهاجرت این نخبگان می‌شود.

رئیس انجمن علمی مددکاران اجتماعی ایران در رابطه با علت فرار مغزها با اشاره به بیکاری و افزایش مشکلات اقتصادی، می‌گوید:

«تشدید مشکلات اقتصادی و افزایش نرخ بیکاری به ویژه بین فارغ‌التحصیلان باعث شد که موج بعدی مهاجران، نخبگان علمی کشور باشند. آن‌ها به امید ادامه تحصیل و اشتغال متناسب با تخصص و رشته‌های تحصیلی خودشان مهاجرت کردند که این رویه هنوز هم ادامه دارد.»

به طور خلاصه برخی از عوامل اصلی در فرار مغزها به شرح زیر است:

1. مشکلات اقتصادی
2. بیکاری قشرتحصیل‌کرده
3. تسلط باندبازی و رانت در بکارگیری نخبگان و تحصیل‌کردگان
4. محدودیت‌های اجتماعی از جمله در استفاده از اینترنت
5. بی‌اعتنایی دولت مردان به جایگاه نخبگان
6. بی‌اعتنایی دولت‌مردان به مدارج علمی
7. انحصاری شدن مشاغل و پست‌های علمی و تخصصی، تحت تسلط سران حکومت و ایادی آنها
8. نداشتن امید به آینده روشن

برخورد حکومت با فرار مغزها

خمینی پس از سرکار آمدن حکومت جدید در رابطه با پدیده فرار مغزها گفته بود:

«می‌گویند مغزها فرار می‌کنند. جهنم که فرار کردند. این مغزها، مغزهای علمی نبودند. این مغزها، مغزهای خیانتکار بودند …»

وی در ابتدای سال ۵۹ بر پاکسازی دانشگاه از اساتید غیر حکومتی تأکید کرد و آنها را در ارتباط با غرب و شرق دانست. در ادامه با حمله به دانشگاه‌ها و تعطیلی آنها به مدت نزدیک به ۳ سال روند حکومتی کردن متون درسی را به مرحله اجرا گذاشت. در آن مقطع بسیاری از اساتید و دانشجویان که فرصتی برای ادامه حضور در محیط‌های علمی را نداشتند مجبور به ترک ایران شدند. سورنا ستاری معاون علمی و فناوری دولت رئیسی فرار مغزها از ایران را منکر شده و می‌گوید:

«این عدد در مقابل خیل عظیم دانشجویان کشور محدود و بسیار ناچیز است و برخلاف آمارهای غیرواقعی، درصد خروج نخبگان و دانشجویان ایرانی از کشور رقم بالایی نیست.»

روزنامه فرهیختگان به نقل از بهرام صلواتی یکی از نخبگانی که به ایران بازگشته گفته بود ایران یک میلیون مهاجر ثبت‌شده در منطقه کشورهای توسعه‌یافته دارد که ۵۰۰ هزار نفر از آنها تحصیل‌کرده هستند. وی در ادامه جمعیت تحصیل‌کرده‌های ایرانی مهاجر را کمتر از نیم درصد جمعیت مهاجرین تحصیل‌کرده دنیا دانست.

زیان فرار مغزها

زیان فرار مغزها بر پیکره اقتصادی و اجتماعی ایران سال‌های است که ادامه دارد. فرار مغزها علاوه بر محروم کردن اقتصاد ملی از عوامل تولیدی این فرصت استثنایی را به صورت مجانی در اختیار سایر کشورها قرار می‌دهد. رصد خانه مهاجرت ایران با اشاره به خروج سرمایه از کشور توسط فعالان اقتصادی از تمایل جدی نخبگان و دانش‌آموختگان ایرانی برای خروج از کشور خبر می‌دهد. رصد خانه مهاجرت علت این تمایل را در بیکاری نیروهای متخصص و تداوم رکود و شرایط بد اقتصادی می‌داند.

غلامرضا ظریفیان با اشاره به تأثیر مهاجرت نخبگان بروی آینده ایران آنرا خطرناک توصیف کرده و فرار مغزها را بی‌آینده شدن ایران می‌داند. این روند بروی آینده محیط زیست، آموزش و فناوری کشور و حتی رفاه شهروندان نیز تاثیرخواهدگذاشت.

امان‌الله قرایی جامعه شناس، مهاجرت هر نخبه را به خاموش شدن یک چاه نفت تشبیه کرده و هزینه فارغ‌التحصیل شدن یک لیسانس را حدود ۴۰۰ تا ۵۰۰ هزار تومان برآورد کرد. این هزینه به دلیل فرار مغزها به رایگان در اختیار کشورها توسعه یافته قرار می‌گیرد.

روزنامه آرمان ملی خسارت فرار مغزها از ایران را ۳۰۰ برابر زیان ناشی از جنگ ایران و عراق دانسته و می‌گوید فرار مغزها ۲ برابر درآمد نفتی به ایران ضرر و زیان وارد کرده است.

بیشترین مهاجرت

فرار مغزها شامل چه قشرهایی می‌شود

فرار مغزها در ایران شامل گروه خاصی نیست و همه قشرها و نخبگان کشور را در بر می‌گیرد. از جمله می‌توان به فرار پزشکان، کادر درمان، نخبگان المپیادهای جهانی، ورزشکاران، مهندسان وکارگران ماهر اشاره کرد.

فرار دانش‌آموزان نخبه

۱ فرار نخبگان و المپیادی‌ها از ایران

از ۲۷۶۵ دارندگان مدال المپیادی دهه ۹۰ تنها ۵۷درصد مقیم ایران هستند. به گفته صفدر زارع حسین‌آبادی دبیر وقت انجمن استعدادهای برتر ایران از ۸۶ مدال‌دار المپیادی ۸۲ تا ۸۳ نفرشان مهاجرت کرده‌اند.

روزنامه شهروند در رابطه با فرار مغزها از ایران می‌نویسد:

«تحلیل آمار دریافتی از اداره کل گذرنامه در بازه زمانی سال ۱۳۸۰ تا مرداد ۱۳۹۹ نشان می‌دهد که ۵۶٫۶درصد از «دارندگان مدال در المپیادهای دانش‌آموزی»، ۶۹٫۱ درصد از «مشمولان بنیاد ملی نخبگان» و ۷۸٫۳درصد از افراد «حائز رتبه‌های یک تا هزار» آزمون سراسری در داخل کشور هستند.»

از این آمارها می‌توان نتیجه گرفت ۴۳ درصد «دارندگان مدال در المپیادهای دانش‌آموزی»، ۳۰ درصد از «مشمولان بنیاد ملی نخبگان» و بیش از ۲۰ درصد از «قبول‌شدگان کنکور یک تا هزار» از کشور خارج شده‌اند.

مهاجرت پزشکان

۲- پزشکان

فرار مغزها در قشر پزشکان در حالی صورت می‌گیرد که بنا به آمار منتشره تعداد ورودی‌های رشته پزشکی به دانشگاه‌های کشور کمتر از آمار مهاجرت پزشکان از ایران است. پزشکان به دلیل مشکلات معیشتی، ناتوانی در پرداخت اجاره مطلب، نداشتن آینده روشن و… رفتن را به ماندن ترجیح می‌دهند. مقصد بسیاری از پزشکان و کادر درمان کشورهای حاشیه خلیج فارس است.

آبان سال ۱۴۰۰ حسینعلی شهریاری نماینده مجلس و رئیس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی طی نامه‌ای به خامنه‌ای ازکاهش تعداد نیروی کادر تخصصی درمان ابراز نگرانی کرد. وی در این رابطه نوشته بود که در کشور با افزایش درخواست مهاجرت پزشکان به خارج، استقبال ضعیف پزشکان عمومی از ادامه تحصیل در رشته‌های تخصصی، اعزام بیماران به خارج از کشور برای درمان، جذب و به‌کارگیری پزشکان خارجی که قبلاً منتفی شده بود، مواجه هستیم که بدون شک عواقب جبران‌ناپذیری را در پی خواهد داشت و با استمرار روند کنونی، دسترسی مردم به خدمات تخصصی مورد نیاز سلامت در اقصی نقاط کشور مختل شده و نظام سلامت نیز با چالش‌های مخاطره‌آمیزی مواجه خواهد شد.

مهاجرت پرستاران

۳- پرستاران

مهاجرت پرستاران هم در کشور موضوع تازه‌ای نیست، اما در سال‌های گذشته این روند افزایش چشمگیری داشته است. در مورد علل مهاجرت پرستاران می‌توان به مسائل زیر اشاره کرد:

بیکاری، سختی کار و حقوق پایین، مسائل اجتماعی و اقتصادی کشور از جمله بی‌ثباتی اقتصادی و اجتماعی، کیفیت زندگی بهتر در خارج، فرصت‌های اجتماعی بهتر برای فرزندان، دسترسی به آزادی‌های فردی و اجتماعی در خارج از کشور.

محمد شریفی مقدم دبیرکل خانه پرستار آمار مهاجرت سالیانه پرستاران را بیش از ۳هزار نفر اعلام کرد و گفت:

«سالانه بیش از ۳ هزار پرستار از کشور مهاجرت می‌کنند، اما وزارت بهداشت حتی اندازه همین آمار به کادر درمان اضافه نمی‌کند. طی سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۲ قرار شده ۱۲ هزار پرستار استخدام شوند که این روند تکمیل نشده و هنوز به جذب سالانه ۳ هزار پرستار در سال هم نرسیده‌ایم.»

مهاجرت مهندسان و کارگران ماهر

۴- مهندسان و کارگران ماهر

مهاجرت مهندسان و کارگران ماهر از مسائلی است که واحدهای تولیدی را در آینده نزدیک با کمبود نیروی کار مواجه خواهد کرد. این مهاجرت که پیش از این به کشورهای صنعتی بود در چند سال گذشته به مهاجرت نیروهای متخصص به عراق و کشورهای حاشیه خلیج فارس رسیده است. متناسب نبودن سطح حداقل حقوق کارگران و افزایش سالانه تورم باعث شده که کارگران روزانه فقیرتر شوند. سیاست‌های اقتصادی جمهوری اسلامی زمینه را برای فرار این قشر مهیا کرده است. یک اقتصاددان به نام حسین راغفر پایین بودن دستمزدها در این قشر را نمونه‌ای از اجحاف حکومت بر کارگران و مهندسان طی ۴۰ سال گذشته عنوان کرده بود.