صفحه تمرین1

انجمن ایالتی تبریز
روزنامه انجمن ایالتی تبریز، جمعی از مشروطه‌خواهان
بنیادگذاری	مهر ۱۲۸۵ ه‍.ش
برچینش	۲۸ آذر ۱۲۹۰ ه‍.ش (با اشغال روس)
گونه	مردم‌نهاد سیاسی-اجتماعی
هدف	نظارت بر انتخابات، تدوین قوانین محلی، دفاع از مشروطه، مدیریت شهری
جایگاه	تبریز
گسترهٔ کاری	آذربایجان، ایران
شمار عضوها	نامشخص
زبان (های) رسمی	فارسی
افراد کلیدی	مهدی کوزه‌کنانی، حاج میرزا حسن مجتهد، ثقه‌الاسلام تبریزی، حاج سید محمد قره‌باغی، ستارخان، باقرخان، صاحب‌سلطان خانم
بودجهٔ کاری	صندوق مصارف انجمن (حمایت تجار و مردم تبریز)
نام پیش	انجمن عدالت‌طلبان تبریز

انجمن ایالتی تبریز، (یا انجمن ایالتی آذربایجان) یکی از مهم‌ترین نهادهای مردمی در جریان جنبش مشروطه ایران بود که در مهر ۱۲۸۵ ه‍. ش، در تبریز تشکیل شد و بیش از پنج سال فعالیت کرد. این انجمن ابتدا به نام «انجمن عدالت‌طلبان تبریز» شناخته می‌شد و هسته آن از تجمع مشروطه‌خواهان پس از تحصن در کنسولگری انگلیس و مسجد صمصام خان شکل گرفت. با حمایت علمایی چون حاج میرزا حسن مجتهد، حاج میرزا کریم امام جمعه، ثقةالاسلام تبریزی و حاج سید محمد قره‌باغی، صندوق مصارف انجمن برای تأمین هزینه‌های تحصن ایجاد گردید. انجمن به سرعت به مرکزی برای نظارت بر انتخابات، تدوین قوانین محلی، و بسیج مردم تبدیل شد و با مرکز غیبی (سازمان مخفی مشروطه‌خواهان) همکاری نزدیک داشت.

پس از صدور فرمان مشروطیت، انجمن ایالتی تبریز نقش کلیدی در تدوین نظامنامه ایالتی و نظارت بر انتخابات مجلس اول ایفا کرد. به دلیل شباهت به مجلس شورای ملی، نام آن به «انجمن ایالتی آذربایجان» تغییر یافت تا شبهه‌ای ایجاد نشود. اعضای آن شامل بازرگانان، علما، روشنفکران و مجاهدان بود و مهدی کوزه‌کنانی (ابوالمله) نخستین رئیس آن شد. انجمن تحت تأثیر انقلاب ۱۹۰۵ روسیه، به مسلح‌سازی و تعلیم نظامی پرداخت و کمیسیون جنگی تشکیل داد. در دوره استبداد صغیر، انجمن مقاومت یازده‌ماهه تبریز را سازماندهی کرد و ستارخان و باقرخان را به عنوان فرماندهان مجاهدین حمایت نمود.

انجمن روزنامه «انجمن تبریز» را از رمضان ۱۳۲۴ ه‍.ق منتشر کرد که نخستین روزنامه آزاد ملی در ایران بود و با مقالات، شعرها و نطق‌های آتشین، روحیه اصلاح‌خواهی را تقویت می‌کرد. این روزنامه در ادبیات عصر مشروطه نقش داشت و شاعرانی چون امیرحسین نیک‌پور در آن نزاع سنت و تجدد را برجسته ساختند. انجمن ایالتی تبریز در تغییر الگوی مدیریت شهری، قوانین بلدیه را تدوین کرد، نظمیه پلیس مردمی را ایجاد نمود، و مدرسه‌ها و ادارات نوین تأسیس کرد. قاسم‌خان والی قوانین بلدیه را به تصویب انجمن رساند و روزنامه داخلی بلدیه منتشر شد.

در برابر اشغال روس (۲۸ آذر ۱۲۹۰ ه‍. ش)، انجمن ایالتی تبریز مقاومت کرد اما با ورود قوای روس فعالیتش پایان یافت. اعضای انجمن به تهران مهاجرت کردند و در انجمن‌های تبریز و دموکرات و مجلس دوم فعال شدند. ثقه‌الاسلام و دیگر رهبران در ۹ دی ۱۲۹۰ ه‍.ش اعدام شدند. انجمن درگیری‌هایی با انجمن اسلامیه (طرفداران استبداد به رهبری میرهاشم دوه‌چی) داشت که با وساطت حل شد، اما انجمن اسلامیه بعدها به اردوی دولتی پیوست.

میراث انجمن در پیشبرد مشروطیت، احیای قانون اساسی، ایجاد نهادهای مدنی مانند بلدیه و انجمن زنان (به رهبری صاحب‌سلطان خانم)، و حفظ هویت تبریز به عنوان پایتخت دوم ماندگار است. آن الگویی از مدیریت محلی مدرن بود و در بیداری فکری و اتحاد ملی نقش اساسی داشت.

زمینه‌های تشکیل و بنیان‌گذاری

پس از تحصن مردم تبریز در کنسولگری انگلیس و مسجد صمصام خان در ۴ مهر ۱۲۸۵ ه‍. ش، شور و هیجانی در میان مشروطه‌خواهان پدید آمد. تجمع برای انتخاب نمایندگان، هسته اولیه انجمن را تشکیل داد. با پیوستن علمایی چون حاج میرزا حسن مجتهد، حاج میرزا کریم امام جمعه، میرزا صادق آخوند، حاج میرزا محسن، ثقه‌الاسلام و حاج سید محمد قره‌باغی، صندوق مصارف انجمن عدالت‌طلبان برای تأمین هزینه‌های تحصن ایجاد شد. این صندوق با پیشنهاد بازرگانان، همبستگی مالی را نشان داد.

تأسیس رسمی و تغییر نام

در ۵ مهر ۱۲۸۵ ه‍. ش، انجمن عدالت‌طلبان تبریز به طور رسمی بنیان نهاده شد. مهدی کوزه‌کنانی (حاج مهدی کوزه‌کنانی) به عنوان نخستین رئیس انتخاب گردید و خانه‌اش به مرکز جلسات تبدیل شد. پس از صدور فرمان مشروطیت، به دلیل شباهت به مجلس، نام آن به انجمن ایالتی آذربایجان تغییر یافت. انجمن با مرکز غیبی همکاری داشت و تحت تأثیر انقلاب روسیه، به مسلح‌سازی پرداخت.

ساختار و اعضای انجمن

انجمن ایالتی تبریز از بازرگانان، علما، روشنفکران و مجاهدان تشکیل می‌شد. اعضای برجسته شامل مهدی کوزه‌کنانی (رئیس اولیه)، حاج میرزا حسن مجتهد، ثقه‌الاسلام تبریزی، حاج سید محمد قره‌باغی، و مجاهدان مانند ستارخان و باقرخان بودند. انجمن کمیسیون جنگی تشکیل داد تا مسلح‌سازی و تعلیم نظامی را مدیریت کند. این کمیسیون تحت تأثیر انقلاب ۱۹۰۵ روسیه، نیروهای محلی را سازماندهی کرد. انجمن همچنین با مرکز غیبی (سازمان مخفی مشروطه‌خواهان) همکاری نزدیک داشت و تصمیمات کلیدی را هماهنگ می‌نمود.

ریاست و جلسات

مهدی کوزه‌کنانی خانه مجلل خود را به مرکز جلسات اختصاص داد که امروزه به خانه مشروطیت معروف است. جلسات منظم برگزار می‌شد و تصمیمات با رأی‌گیری اتخاذ می‌گردید. انجمن به عنوان نهادی مردم‌نهاد، نظارت بر امور محلی را بر عهده داشت و از دخالت مستقیم دربار جلوگیری می‌کرد.

فعالیت‌های اولیه و نقش در انتخابات

انجمن ایالتی تبریز نقش کلیدی در نظارت بر انتخابات مجلس اول ایفا کرد و نظامنامه ایالتی را تدوین نمود. این نظامنامه شامل قوانین انتخاباتی محلی بود و انجمن بر اجرای عادلانه آن نظارت داشت. پس از تغییر نام به انجمن ایالتی آذربایجان، از تداخل با مجلس شورای ملی جلوگیری شد. انجمن در این دوره، نمایندگان تبریز را به مجلس معرفی کرد و از حقوق ایالتی دفاع نمود.

حمایت از فرمان مشروطیت

انجمن در ترغیب مظفرالدین شاه به صدور فرمان مشروطیت نقش داشت و پس از آن، به اجرای اصول مشروطه در سطح محلی پرداخت. انجمن عدالت‌طلبان را به عدالت‌خواهی و اتحاد فرامی‌خواند و صندوق مصارف را برای حمایت از فعالیت‌ها گسترش داد.

مقاومت در دوره استبداد صغیر

پس از به توپ بستن مجلس در خرداد ۱۲۸۷ ه‍.ش توسط محمدعلی شاه، انجمن ایالتی تبریز مقاومت یازده‌ماهه شهر را در برابر نیروهای دولتی به فرماندهی عین‌الدوله و صمد شجاع‌الدوله سازماندهی کرد. انجمن کمیسیون جنگی را فعال نمود و مجاهدان را مسلح کرد. ستارخان و باقرخان با حمایت انجمن، لقب «سردار ملی» و «سالار ملی» گرفتند و بیش از ۳۰ هزار نیروی مهاجم را دفع کردند. انجمن منابع مالی و لجستیکی را تأمین کرد و روحیه مردم را حفظ نمود.

درگیری با انجمن اسلامیه

انجمن ایالتی تبریز با انجمن اسلامیه (طرفداران استبداد به رهبری میرهاشم دوه‌چی) درگیری‌هایی داشت. این درگیری‌ها با وساطت انجمن ایالتی حل شد، اما انجمن اسلامیه بعدها به اردوی دولتی پیوست و در سرکوب مشروطه‌خواهان همکاری کرد. انجمن ایالتی این اقدام را محکوم کرد و اتحاد مشروطه‌خواهان را تقویت نمود.

روزنامه انجمن تبریز و نقش ادبی

روزنامه انجمن تبریز

روزنامه «انجمن تبریز» از رمضان ۱۳۲۴ ه‍.ق (مهر ۱۲۸۵ ه‍. ش) منتشر شد و نخستین روزنامه آزاد ملی در ایران بود. انجمن آن را برای انتشار مقالات، شعرها، نطق‌های آتشین و اخبار محلی اداره می‌کرد. روزنامه روحیه اصلاح‌خواهی را تقویت نمود و در ادبیات عصر مشروطه نقش داشت. شاعرانی چون امیرحسین نیک‌پور در آن نزاع سنت و تجدد را با اشعار و مقالات برجسته ساختند. روزنامه به زبان ساده نوشته می‌شد و به عامه مردم دسترسی داشت.

تأثیر بر ادبیات مشروطه

روزنامه انجمن تبریز با انتشار آثار ادبی، بیداری فکری را ترویج داد. مقالات آن قانون اساسی را تبیین می‌کرد و از عدالت، مساوات و آزادی دفاع می‌نمود. این نشریه در شکل‌گیری ادبیات انقلابی مشروطه مؤثر بود و الگویی برای نشریات دیگر شد.

نقش در مدیریت شهری و نهادسازی

تدوین قوانین بلدیه و پلیس مردمی

انجمن ایالتی تبریز الگوی مدیریت شهری را تغییر داد و قوانین بلدیه را تدوین کرد. قاسم‌خان والی این قوانین را به تصویب انجمن رساند و روزنامه داخلی بلدیه منتشر شد. انجمن نظمیه پلیس مردمی را در سال ۱۳۲۵ ه‍.ش ایجاد نمود که نخستین پلیس مردمی در ایران بود. این پلیس امنیت محلی را تأمین می‌کرد و از نیروهای مجاهدین تشکیل می‌شد. انجمن مدرسه‌ها و ادارات نوین تأسیس کرد و در امور بهداشتی، آموزشی و اقتصادی دخالت داشت.

تأسیس انجمن زنان و فعالیت‌های اجتماعی

انجمن ایالتی تبریز از ایجاد انجمن زنان به رهبری صاحب‌سلطان خانم حمایت کرد. این انجمن در فعالیت‌های اجتماعی، آموزشی و حمایتی از مشروطه نقش داشت و زنان را در جنبش شرکت داد. انجمن ایالتی به عنوان نهاد مرکزی، این فعالیت‌ها را هماهنگ می‌نمود و عدالت اجتماعی را ترویج می‌داد.

پایان فعالیت‌ها و میراث

اشغال روس و مهاجرت اعضا

با ورود قوای روس در ۲۸ آذر ۱۲۹۰ ه‍. ش، انجمن مقاومت کرد اما فعالیتش پایان یافت. اعضایش به تهران مهاجرت کردند و در انجمن‌های تبریز و دموکرات و مجلس دوم فعال شدند. ثقه‌الاسلام و دیگر رهبران در ۹ دی ۱۲۹۰ ه‍.ش توسط روس‌ها اعدام شدند. این اعدام‌ها موجی از خشم ملی برانگیخت.

میراث و جایگاه تاریخی

میراث انجمن ایالتی تبریز در پیشبرد مشروطیت، احیای قانون اساسی، ایجاد نهادهای مدنی مانند بلدیه و پلیس مردمی، و حفظ هویت تبریز ماندگار است. آن الگویی از مدیریت محلی مدرن بود و در بیداری فکری، اتحاد ملی و ادبیات مشروطه نقش اساسی داشت. انجمن تبریز به عنوان پایتخت دوم مشروطه، تمامیت ایران را حفظ کرد.