زاینده‌رود

زاینده‌رود، واقع در اصفهان یکی از پرآب‌ترین و بزرگترین رودخانه‌های ایران است که سرچشمه‌ی آن کوه‌های زاگرس به ویژه زردکوه است که در استان چهارمحال و بختیاری قرار دارد. زاینده رود پس از سرچشمه گرفتن توسط شاخه‌های دیگری پرآب‌تر می‌شود. از مهم‌ترین شاخه‌هایی که به زاینده رود می‌پیوندند می‌توان از کوهرنگ، چشمه دره، چشمه دیمه و دره خرسانک نام برد. در واقع این رودخانه‌ها به صورت زایشی منجر به افزایش آب رودخانه می‌شوند. این رود پس از عبور از مناطق مختلف در دشت‌‌های مرکزی ایران و پس از عبور از میان شهر اصفهان به سمت شرق حرکت کرده و به باتلاق گاوخونی می‌ریزد. رودخانه‌ی زاینده رود شهر اصفهان را به دو منطقه‌ی جنوبی و شمالی تقسیم می‌کند

حوزه‌ی این رودخانه ۴۱٬۵۰۰ کیلومتر مربع برآورد می‌شود و آب آن در شرایط مساعد ۱٬۲ کیلومتر مکعب در سال یا ۳۸ مترمکعب در ثانیه است. طول رودخانه‌ی زاینده رود ۴۰۵ کیلومتر است و شیب متوسط آن ۳ درصد است. رودخانه‌ی زاینده رود برای اولین بار در سال ۱۳۷۹ خشک شد. یک سال بعد برای مدتی آب به رودخانه بازگشت اما در سال ۱۳۷۸ مجددا خشک شد. از آن پس تا کنون رودخانه‌ی زاینده رود تقریبا در تمام سال خشک است و تنها پس از چند دوره اعتراضات برای مدت کوتاهی مجاری آن توسط مسئولان حکومتی باز شده است. دزدی آب زاینده رود برای مصارف صنعتی از جمله صنایع فولاد، پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها، دزدی آب برای مصارف نامعلوم(احتمالا صنایع نظامی)، گسترش کشاورزی و باغداری غیراصولی افزون بر کشاورزی سنتی موجود در این مناطق و ... از دلایل خشک شدن زاینده رود است. کشاورزان اصفهان از بزرگ‌ترین ضررکنندگان خشکی زاینده رود هستند. خشک شدن این رود در طی سال‌ها همچنین منجر به فرونشست زمین در نقاط مختلف شهر شده که ترک‌های جدی در ساختمان‌ها ایجاد کرده است. فعالان محیط زیست هشدار می‌دهند که شهر اصفهان بدون زاینده رود تا یک دهه‌ی دیگر قابل سکونت نخواهد بود. مردم اصفهان بارها در اعتراض به خشکی زاینده‌رود دست به تجمع و اعتراض زده‌اند. در مهمترین این اعتراضات که به یک تظاهرات گسترده در سراسر اصفهان منجر شد نیروهای سرکوبگر با شلیک شات‌گان و تفنگ‌های ساچمه‌ای تعداد زیادی را کور کردند.

پیشینه‌ی زاینده رود

زاینده رود مهم‌ترین رودخانه‌ی حوضه‌ی گاوخونی و از پرآب‌ترین رودخانه‌های ایران است که سرچشمه‌ی ابتدایی آن زردکوه بختیاری است. آب این رودخانه بیش از همه از آب شدن برف‌های کوه زاگرس تأمین می‌شود. سرچشمه‌ی این رود در ارتفاع ۲۲۰۰ متری ریزآبه چم‌در و آب‌زری است. همچنین تونل کوهرنگ بخشی از آب سرچشمه‌ی کارون را به زاینده‌رود می‌افزاید. این تونل به دلیل نزدیک بودن سرچشمه‌ی کارون و زاینده رود برای انتقال بخشی از سرچشمه‌ی کارون به زاینده‌رود در سال ۱۳۳۲ توسط دولت دکتر مصدق ایجاد شد. تصویر تونل کوهرنگ بر اسکناس پنجاه هزار ریالی شاهنشاهی قرار دارد. در سال‌های پس از انقلاب بند ایجاد بندهای انحرافی و تونل‌های کوهرنگ ۲ و تونل ۳که هنوز در دست اجراست مورد اعتراض برخی از فعالان محیط زیست قرار گرفته است.

در کتب تاریخی از زاینده رود با نام‌های مختلفی مثل زرند رود، زرن رود،‌ زرین رود، زن رود و زند رود یاده شده است. نویسنده کتاب حدود العالم هنگام اشاره به اصفهان به رودخانه‌ای اشاره می‌کند که بی تردید همان رودخانه ی زاینده رود است. او در این کتاب می‌نویسند

«[سپاهان] شهري خرم است و بسيار نعمت‌ ... اندر جبال، و او را روديست كي آنرا زرن رود خوانند كي اندر كشت و برز او بكار شود...‌». در کتاب نزهة القلوب حمدالله مستوفی قزونی از زاینده رود با نام زنده رود یاد نام می‌برد.

امّا حمدالله مستوفي قزويني از زاينده رود با نام زنده رود ياد مي‌كند. گای لسترنج ایران شناس ایتالیایی که در زمان ناصرالدین شاه در ایران زندگی می‌کرد کتاب نزهة القلوب را تصحیح کرده است. او می‌نویسد که طبق یک اعتقاد این رودخانه پس از فرورفتن در باتلاق گاوخونی مجددا در شصت فرسخی باتلاق در نزدیکی کرمان می‌جوشد و سپس به دریا ریخته می‌شود. اما به اعتقاد او این احتمال بسیار ضعیف است. او به نقل از حمدالله مستوفی می‌گوید:

«اين روايت ضعيف مي‌نمايد زيرا كه از گاوخوني تا كرمان زمين‌هاي سخت و جبال محكم در ميان است و ممري در زيرزمين كه چندان آب درو روان تواند شد متعذر بود و زمين كرمان بلندتر از زمين گاوخوني است و...»

سرچشمه‌ زاینده رود

زاینده رود از زردکوه بختیاری سرچشمه می‌گیرد.سرچشمه‌ی این رودخانه عمدتا از برف‌هایی است که در فصل زمستان در مناطق کوهستانی سلسله جبال زاگرس می‌بارد. اولین سرچشمه‌ی زاینده رود در ارتفاع ۲۲۰ متری قرار دارد و ریزآبه چم و آب‌زری نام دارد. به دلیل نزدیکی سرچشمه ی زاینده رود به سرچشمه‌ی کارون،‌ یک تونل به نام کوهرنگ در سال ۱۳۳۲ توسط دولت دکتر مصدق ایجاد شد. تونل کوهرنگ با شکافتن کوه کارکنان در دهستان پشتکوه موگویی،‌شهرستان فریدن در ۶۴ کیلومتری جنوب داران ایجاد شد. این تونل با افزودن بر آب زاینده رود بخش‌های زیادی در مناطق مرکزی ایران را آبیاری می‌کرد و می‌توانست از طغیان‌های رودخانه‌ی پرآب کارون بکاهد.اما این پروژه با ایجاد تونل کوهرنگ دو و سپس کوهرنگ سه پس از انقلاب ضدسلطنتی مسیر دیگری را در پیش گرفت که اعتراضات فعالان محیط زیست را برانگیخت.

یکی دیگر از سرچشمه‌های زاینده رود حوضی دایره ای شکل با مساحتی در حدود سیصد زرع است كه به «چشمه جانان» مشهور است. چشمة ذکر شده در این ناحیه می‌جوشد و به طرف مشرق سرازیر می‌شود. پس از طی سه فرسنگ، به چشمه دیگری به نام «چهل چشمه» می‌رسد. همچنین از سمت شمال این منطقه، یعنی ناحیة فریدن، دو چشمه‌ی بزرگ دیگر به نام «خُرِسنگ» و «كودَنگ» با جانانه‌رود الحاق می‌شود. انشعاب دیگری نیز به نام زرین‌رود از طرف جنوب یعنی چهارمحال به این رودخانه اضافه می‌شود. منبع اصلی انشعاب‌ اخیر زیر‌ِ كوهی قرار دارد كه زردكوه نامیده می‌شود.

تونل کوهرنگ یک

طرح تونل کوهرنگ یک از دوران شاه عباس صفوی مطرح شد. این طرح در آن زمان به برعهده‌ی میرزا طالب فرزن حاتم بیگ اردوبادی گذاشته شد. این پدر و پسر هر دو وزیر اعظم شاه عباس یکم بودند. میرزا طالب در سال ۱۰۲۹ هجری قمری مصادف با ۹۹۹ شمسی این تلاش را آغاز کرد اما موفق به این کار نشد. در منابعی که از آن زمان باقی مانده است در این رابطه نوشته شده است:

«حضرت شاه جنت مکان- شاه عباس یکم- اراده نموده که آن آب را دارالسلطنه ی اصفهان آورده و مضاف زاینده رود گرداند که اهالی آن ملک در خشکسالی، از قلّت تنقیص نکشند و باعث ازدیاد معموری و احداث مزارع و بساتین گردد که اعتمادالدوله(میرزا طالب)، میرفضل الله شهرستانی را که وزیر آن ملک بوده، بدین خدمت مامور گشته و چون کوهی رفیع در میانه واقع است که بدون کندن، اجرای آب ممکن نیست. میرفضل الله، نقب ها در آن کوه کرده، مدتی نقابان و چاه کنان کار کرده اند به جایی رسیده اند که دیگر کندن آن ممکن نبوده، از آن پس مأیوس گشته، دست باز داشته اند. چند سال بود که حضرت اعلی شاهی ظل‌الهی را این اراده در خاطر انور رسوخ داشت. مکررا معماران و مهندسان فرستاده، آنان را تصدیق کردند که اگر بندی به ارتفاع هشتاد ذرع در پیش آب بسته شود که آب به قدر آن بلندی گیرد، محتمل است آب به این طرف ریزد.»

در دوران سلطنت شاه عباس دوم نیز محمد بیگ اعتماد الدوله در همین راستا تلاش کرد اما او هم موفق نماند. محمد بیگ با کمک گرفتن از یک مهندس فرانسوی به نام دوژنه (du chenai) تلاش کرد کوه را با باروت منفجر کند اما ناکام ماند. جابر انصاری در این مورد می‌نویسد

«محمد بیگ به ترغیب یک نفر فرانسوی که داوطلب شده بود خواست نقبی بزند در کوه و به توسط باروت کوه را شکاف دهد، آن هم پس از خرج زیاد به هدفش نائل نگشت»

در نوشته‌های سانسون، سیاح فرانسوی حقیقت این ماجرا برملا می‌شود و مشخص می شود که مشکل در ناتوانی مهندسان ایرانی و فرانسوی نبوده است. سانسون می‌نویسد که علت عدم موفقیت این طرح شیخ علی خان بود که در زمان رئیس الوزرا بوده است. او دهکده‌ها و روستاهای زیادی در کرمانشاه و همدان داشت که در صورت ایجاد فراوانی و حاصلخیزی در اصفهان او دیگر نمی‌توانست محصولات خود را با قیمت بالا در این مناطق به فروش برساند.

با این همه برخی در نوشته‌ی سانسون تشکیک کرده و حرف او را درست نمی‌دانند. به ویژه این که شیخ علی خان هرگز در دربار شاه عباس رئیس الوزراء نبوده است.

در هر صورت این طرح یعنی انتقال بخشی از آب سرچشمه‌ی کارون به زاینده رود سرانجام در دولت دکتر محمد مصدق در سال ۱۳۳۲ خورشیدی برابر با ۱۳۷۲ قمری به تحقق پیوست. جلال الدین همایی در این رابطه قصیده ای نیز سروده است که چنین آغاز می‌شود:

زنده رود اندر جوار رود کارون قرن ها              از جدایی می خروشید و همی زد سر به سنگ

زین جدایی داشت روی اصفهان رنگ ملال        دست تدبیر و عمل از چهره اش بسترد رنگ

شسته شد گرد غم از رخسار اهل اصفهان          چون به هم پیوست آب زنده رود و کوه رنگ

کوهرنگ ۲ و ۳

تونل کوهرنگ دو در سال ۱۳۶۴ به بهره برداری ریسد. این تونل بخش دیگری از آب کارون را از محل سرشاخه های آن برای مصارف کشاورزی و صنعتی از آن می‌گیرد. تونل کوهرنگ سه که تا کنون در دست تکمیل است بخش دیگری از این آب را از سرشاخه‌های کارون جدا می‌کند. در سال ۱۳۸۹ قرارداد ایجاد این تونل بسته شد و قرار بود در سال ۱۳۹۳ به بهره‌برداری برسد اما ممکن نشد. این تولن در ۱۲۰ کیلومتری جنوب شرقی شهرکرد ایحاد شده است. ضایعات زیست‌محیطی این تونل به قدری است که می‌تواند به بخش‌های زیادی از مناطق مرکزی و جنوبی ایران آسیب برساند. به گفته‌ی کارشناسان در ساخت این تونل برای جلوگیری از نفوذ آب از روش تزریق سیمان استفاده شده است که این مسأله می‌تواند منجر به تغییر مسیر آب‌های زیرزمینی و حتی مسدود شدن آب‌ راه‌های زیرزمینی و خشک شدن چشم‌های مختلف در سراسر منطقه شود.

به گفته‌ی کارشناسان هزینه‌ی انتقال صنایع به مناطق جنوبی بسیار کمتر از هزینه‌ی ساخت این تونل بود و در حالی کارون نیمه جان شده است انتقال بخش دیگری از آب آن از طریق تونل کوهرنگ ۳ می‌تواند یک فاجعه‌ی زیست محیطی دیگر را رقم بزند.

خشک شدن زاینده رود

رودخانه‌ی زاینده رود برای اولین بار در سال ۱۳۷۹ خشک شد و به مدت یک سال ادامه داشت. زاینده‌رود مجددا در سال ۱۳۸۷ خشک شد. از آن پس در بازه‌های کوتاه آب در این رودخانه جریان داشته و سپس خشک شده است.

علت خشک شدن زاینده رود

گم شدن آب

گم شدن آب زاینده رود در نقاط مختلف از جمله مسائل پنهان در مورد این رودخانه است. به عنوان مثال در یک آمارگیری مشخص شد در سال ۸۶ تا ۸۷ یک میلیارد و ۳۵۰ میلیون متر مکعب آب از دریچه‌ی سد زاینده رود خارج شده است. از این میزان ۳۵۰ میلیون مترمکعب به کشاورزی، ۱۲۰ میلیون مترمکعب به صنعت و ۳۷۰ تا ۴۰۰ میلیون مترمکعب به مصارف شهری اختصاص یافته است. به این ترتیب در صورتی که این اعداد جمع شوند مشخص می‌شود که ۴۷۰ میلیون مترمکعب آب گم شده است. حتی اگر ۱۵۰ میلیون متر مکعب آب برداشت شده برای استان چهارمحال و بختیاری را نیز از این عدد کم کنیم باز هم سرنوشت ۳۵۰ میلیون مترمکعب نامعلوم خواهد بود.

میزان استفاده‌ی کشاورزان از آب زاینده رود در گذشته ۴۰ درصد بوده است اما اکنون این میزان به ۷ درصد رسیده است. به این ترتیب علت خشکی زاینده رود افزایش کشاورزی سنتی نیست.

همچنین در آبان ۱۴۰۰ مهدی طغیانی عضو مجلس از اصفهان گفت ۱۵۰میلیون متر مکعب آب زاینده رود ناپدید شده است. روز ۲۸ آبان ۱۴۰۰ مهدی طغیانی عضو مجلس ارتجاع از اصفهان در خبری که خبرگزاری حکومتی فارس منتشر کرد گفت ۱۵۰میلیون متر مکعب آب زاینده رود گم شده است.

ابعاد ۱۵۰ میلیون متر مکعب

۱۵۰ میلیون متر مکعب آب یعنی یک استخر به طول  صدمتر و عرض صد متر که ۱۰ نیز عمق داشته باشد. سپس هزار و پانصد استخر با این ابعاد را پشت سر هم ردیف کنید. یعنی فرضا فاصله بین تهران تا قزوین را (از مسیر اتوبان تهران، کرج، قزوین) در نظر بگیرید، سپس تمام این مسیر را به عرض صد متر توسعه دهید و بعد تمام آن هزار و پانصد استخر را پشت سر هم در این مسیر بچینید. آن‌گاه می‌توانید آن ۱۵۰ میلیون متر مکعب آب را در آن، جا بدهید!

این همان مقدار آبی است که گم شده و به گفته‌ی اهالی می‌گویند در پمپاژ «پل کله» اصفهان غیب! می‌شود.

افت آب‌های زیرزمینی

یکی از دلایل خشک شدن زاینده رود کاهش آورد روخانه در بخش‌های میانی و پایانی است که به دلیل افزایش شمار چهاه های عمیق رخ داده است. اکنون سطح آب‌های زیرزمینی در مناطق برخوار و نجف آباد تا ۱۵۰ یا ۲۰۰ متر پایین رفته است که این عامل نیز در خشک شدن زاینده‌رود بی‌تأثیر نیست. افت سطح آب‌های زیرزمینی از جمله به دلیل حفر چاه‌های عمیق رخ می‌دهد. طبق آماری که در مهرماه سال گذشته منتشر شد، تعداد چاه‌های آب مجاز و غیرمجاز کشور به ۸۹۹هزار می‌رسد که ۴۲درصد آنها یعنی ۵۱۹هزار و ۱۴۷ حلقه چاه غیرمجاز بوده است و این در حالی است که تا پایان سال98 تعداد چاه‌های غیرمجاز در کشور ۳۸۰هزار حلقه بوده است و در واقع روزبه‌روز به تعداد چاه‌های غیرمجاز افزوده می‌شود.

مصرف آب در صنایع

بخشی از آب زاینده‌رود در سال‌های اخیر به صنایع از جمله صنایع فولاد اختصاص داده شده است. به عنوان مثال سالانه حدود ۲۰۰ میلیون متر مکعب برای صنایع فولاد مبارکه استفاده می‌شود. همچنین صنایع فولاد

گسترش کشاورزی

گسترش کشاورزی صنعتی در حاشیه اصفهان چه توسط عناصر حکومتی و چه توسط کشاورزانی که به دلیل فقر مجبور به کاشت محصولات آب‌بر و آبیاری به شیوه‌های کهنه شده اند یکی از دلایل خشک شدن زاینده رود است. همچنین سیستم آبیاری در ایران اغلب به صورت غرقابی است. شیوه‌ی غرقابی شیوه‌ای کهنه است که منجر به از بین رفتن آب می‌شود. در کشورهای پیشرفته اغلب از شیوه‌های هوشمند برای آبیاری استفاده می‌کنند.

انتقال آب

سالانه ۵۴ میلیون متر مکعب آب از طریق یک خط انتقالی از زاینده رود به یزد منتقل می‌شود اما این آب تنها به مصرف شرب نمی‌رسد و همچنان توسط مافیای آب در اختیار صنایع نیز قرار می‌گیرد. یزد پیش از این خود قادر به تأمین آب شرب خود از طریق قنات‌ها و آب انبارهای بسیار بود. با حفر هزاران حلقه چاه عمیق و پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی قنات‌ها و آب‌انبارهای چند صدساله‌ی یزد خشک شده و این شهر بدون آب باقی ماند. همچنین بسیاری از آب‌انبارها به دلیل نشت پساب‌های شیمیایی از کارخانه‌جات مسموم شده و قابل استفاده نیستند.یکی از این قنات ها که بزرگترین قنات جهان به شمار می‌رود حدود ۷۰ کیلومتر طول دارد و عمر آن به ۲۰۰۰ سال می‌رسد. این قنات از جمله قنات هایی است که با پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی در ایران خشک شد.