حسین مکی
| حسین مکی سیاستمدار، مورخ و فعال نهضت ملی نفت ایران | |
|---|---|
 حسین مکی در دوران فعالیت سیاسی. منبع: آرشیو عمومی. | |
| زادروز | حدود ۱۹۱۱ (۱۲۹۰ خورشیدی) میبد، یزد، ایران |
| درگذشت | ۱۹۹۹ (۱۳۷۸ خورشیدی) تهران، ایران |
| علت مرگ | بیماری |
| آرامگاه | بهشت زهرا، تهران |
| محل زندگی | میبد • تهران |
| ملیت | ایرانی |
| تبار | ایرانی |
| تابعیت | ایرانی |
| تحصیلات | خودآموخته، بدون مدرک دانشگاهی رسمی |
| پیشه | سیاستمدار، نماینده مجلس، مورخ، نویسنده |
| سالهای فعالیت | ۱۹۴۰ها–۱۹۷۰ها |
| نهاد | مجلس شورای ملی ایران • جبهه ملی ایران |
| شناختهشده برای | نقش در ملی شدن صنعت نفت ایران، مخالفت با قراردادهای نفتی بریتانیا، کتاب تاریخ بیستساله ایران |
| نقشهای برجسته | نماینده تهران در مجلس شانزدهم، مخبر کمیسیون نفت، عضو هیئت خلع ید |
| مجازاتها | زندان کوتاه در دهه ۱۹۵۰ |
حسین مکی (حدود ۱۹۱۱–۱۹۹۹)، سیاستمدار، سخنران و مورخ ایرانی، یکی از چهرههای کلیدی نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران بود. مکی به عنوان نماینده تهران در مجلس شورای ملی، مخبر کمیسیون ویژه نفت و عضو هیئت اجرایی خلع ید از شرکت نفت انگلیس و ایران (AIOC)، نقش مهمی در تصویب قانون ملی شدن نفت (۱۹۵۱) و اجرای آن ایفا کرد. او ابتدا نزدیک به دکتر محمد مصدق و جبهه ملی بود، اما بعداً با مصدق اختلاف پیدا کرد و از ائتلاف خارج شد. مکی نویسنده کتاب هشتجلدی تاریخ بیستساله ایران است که دوران رضاشاه تا کودتای ۱۹۵۳ را با جزئیات اسنادی روایت میکند. آثار او منابع مهم برای مطالعه تاریخ معاصر ایران، به ویژه نهضت نفت و کودتای ۲۸ مرداد، هستند. مکی از خانوادهای متوسط در یزد برخاست، تحصیلات رسمی محدودی داشت اما با خودآموزی به مورخ و سخنران برجسته تبدیل شد.
زندگی سیاسی مکی پر از تضاد بود: از قهرمان ملی شدن نفت تا مخالف مصدق و سکوت نسبی پس از کودتا. او نماد مبارزه با استعمار نفتی بریتانیا و تاریخنگاری مستقل در ایران است، هرچند اختلافاتش با مصدق و نقش مبهم در سالهای پایانی نهضت، ارزیابی او را پیچیده کرده. مکی با سخنرانیهای پرشور و دسترسی به اسناد، بر آگاهی عمومی از قراردادهای نابرابر نفتی تأثیر گذاشت و پایه پژوهشهای بعدی در مورد دوران پهلوی و نهضت ملی را گذاشت. میراث او در آثار تاریخیاش زنده است که با لحن انتقادی نسبت به استعمار و قدرتهای خارجی نوشته شدهاند.[۱][۲][۳][۴]
زندگی اولیه، ورود به سیاست و نهضت ملی نفت
سید حسین مکی در حدود ۱۹۱۱ در میبد یزد در خانوادهای متوسط متولد شد. اطلاعات دقیقی از کودکی او در منابع انگلیسی محدود است، اما او از طبقه بازاری بود و تحصیلات رسمی کمی داشت، عمدتاً خودآموخته در تاریخ و ادبیات شد. مکی در دهه ۱۹۴۰ به تهران آمد و به عنوان کارمند راهآهن ملی ایران کار کرد، همزمان با روزنامهنگاری و مقالات انتقادی وارد سیاست گردید. در مجلس پانزدهم (۱۹۴۷–۱۹۴۹)، مکی نماینده شد و علیه قرارداد نفتی الحاقی گس-گلشائیان (۱۹۴۹) مبارزه کرد؛ قراردادی که امتیازات بیشتری به شرکت نفت انگلیس و ایران (AIOC) میداد. او با مظفر بقایی و ابوالحسن حائریزاده فراکسیون اقلیت تشکیل داد و قرارداد را محکوم کرد. در مجلس شانزدهم، مکی نماینده اول تهران شد و مخبر کمیسیون نفت گردید. او با سخنرانیهای طولانی (فلیباستر) و پرشور، پیشنهاد ملی شدن نفت را پیش برد و با دکتر محمد مصدق همکاری نزدیک داشت. در ۱۹۵۱، قانون ملی شدن نفت تصویب شد و مکی عضو هیئت خلع ید شد که شرکت AIOC را از کنترل آبادان خارج کرد.[۱][۲][۴]
نقش کلیدی در کمیسیون نفت و تصویب ملی شدن (۱۹۴۹–۱۹۵۱)
حسین مکی در انتخابات مجلس شانزدهم شورای ملی (۱۹۴۹–۱۹۵۱) به عنوان نماینده اول تهران انتخاب شد – نشانهای از محبوبیت فزاینده او در پایتخت. او با مظفر بقایی کرمانی و ابوالحسن حائریزاده فراکسیون اقلیت تشکیل داد و علیه قرارداد نفتی الحاقی گس-گلشائیان (۱۹۴۹) مبارزه کرد – قراردادی که امتیازات بیشتری به شرکت نفت انگلیس و ایران (AIOC) میداد و به عنوان "غارت ملی" محکوم شد. مکی مخبر کمیسیون ویژه نفت مجلس شد و با سخنرانیهای طولانی و پرشور (که گاهی ساعتها طول میکشید)، پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را پیش برد. او با دکتر محمد مصدق همکاری نزدیک داشت و گزارش کمیسیون را تهیه کرد که قرارداد گس-گلشائیان را رد و ملی شدن را پیشنهاد نمود. در ۱۵ اسفند ۱۳۲۹، کمیسیون نفت گزارش خود را تصویب کرد و در ۲۹ اسفند، مجلس قانون ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور را به اتفاق آرا تصویب نمود؛ لحظهای تاریخی که مکی یکی از معماران اصلی آن بود. مکی با دسترسی به اسناد و سخنرانیهای آتشین، افکار عمومی را بسیج کرد و نقش مهمی در فشار بر دربار و دولت برای پذیرش ملی شدن داشت. او AIOC را به استعمار متهم کرد و ملی شدن را "بازگرداندن حقوق ملت" نامید.[۱][۴][۲]
هیئت خلع ید و اجرای ملی شدن (۱۹۵۱)
پس از تصویب ملی شدن، هیئت اجرایی خلع ید تشکیل شد و مکی عضو آن گردید. او به آبادان سفر کرد و با کارگران، مدیران ایرانی و نیروهای امنیتی مذاکره نمود تا کنترل تأسیسات را از انگلیس بگیرد. انگلیس تهدید به مداخله نظامی کرد و ناوگان دریایی فرستاد، اما مکی و هیئت با حمایت مردم و ارتش، خلع ید را در مهر ۱۳۳۰ اجرا کردند. پرچم ایران بر پالایشگاه آبادان برافراشته شد و مکی به عنوان "قهرمان خلع ید" شهرت یافت. این اقدام منجر به تحریم نفت ایران توسط بریتانیا و بحران ابادان شد که به دادگاه لاهه و شورای امنیت کشیده گردید. مکی در دفاع از ملی شدن در رسانهها فعال بود و با مصدق روابط نزدیک داشت.[۴][۳]
اختلاف با مصدق و خروج از جبهه ملی (۱۹۵۱–۱۹۵۳)
همکاری مکی و مصدق اولیه نزدیک بود، اما اختلافات از ۱۳۳۰ آغاز شد. مکی با اختیارات فوقالعاده مصدق (برای اصلاحات) مخالف بود و آن را دیکتاتوری میدانست. پس از استعفای مصدق در تیر ۱۳۳۱ و روی کار آمدن قوامالسلطنه، مکی ابتدا سکوت کرد یا با قوام همکاری داشت، اما با قیام ۳۰ تیر به مصدق بازگشت. اختلافات عمیقتر شد: مکی انحلال مجلس هفدهم توسط مصدق را محکوم کرد و به مخالفان (کاشانی، بقایی) پیوست. در کودتای ۲۸ مرداد ۱۹۵۳، مکی غیرفعال بود و بعداً متهم به همکاری ضمنی با کودتاگران شد؛ اتهامی که انکار کرد. پس از کودتا، مکی از سیاست فاصله گرفت.[۱][۴][۲]
دوران پس از کودتای ۲۸ مرداد و کنارهگیری از سیاست (۱۹۵۳–۱۹۷۹)
پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۹۵۳ که دولت مصدق را سرنگون کرد، مکی از سیاست فعال فاصله گرفت. او دستگیر نشد، اما تحت نظر رژیم پهلوی بود و فعالیت حزبی نداشت. مکی بعداً ادعا کرد غیرفعال بود و از کودتا حمایت نکرد. در دهه ۱۹۵۰، مکی کوتاهمدت زندانی شد (به اتهام مرتبط با ترور نخستوزیر حسنعلی منصور در ۱۹۶۵)، اما تبرئه گردید. او بیشتر به تحقیق تاریخی پرداخت و از سیاست دور ماند. در دوران پهلوی دوم، مکی منتقد دربار بود، اما با رژیم همکاری نکرد و زندگی خصوصی داشت. پس از انقلاب ضدسلطنتی در سال ۱۳۵۷، مکی فعالیت محدود داشت و با جمهوری اسلامی همسو نبود، اما زندانی نشد و به نوشتن ادامه داد.[۱][۴][۲]
آثار تاریخی و سهم در تاریخنگاری ایران معاصر
مکی مورخ پرکار بود و آثارش منابع مهم برای مطالعه دوران پهلوی و نهضت ملی هستند:
تاریخ بیستساله ایران (۸ جلد، منتشرشده از دهه ۱۹۴۰ تا ۱۹۸۰): روایت دقیق از سقوط قاجار، کودتای ۱۹۲۱، دوران رضاشاه، اشغال متفقین، نهضت نفت و کودتای ۱۹۵۳. کتاب با اسناد و خاطرات شاهدان نوشته شده و لحن انتقادی نسبت به استعمار بریتانیا و دربار دارد.
خاطرات سیاسی: روایت شخصی از نهضت نفت و اختلاف با مصدق. کتاب سیاه: مجموعه اسناد در مورد قراردادهای نفتی و استعمار انگلیس. آثار دیگر مانند زندگی سیاسی احمدشاه و نطقهای مجلس در مورد نفت.
مکی با دسترسی به اسناد مجلس و مصاحبهها، تاریخ مستند نوشت و پایه پژوهشهای بعدی شد. آثار او در تبعید و خارج از ایران نیز مطالعه میشوند.[۴][۱]
آخرین سالها و مرگ
در دهههای پایانی، مکی در تهران زندگی آرام داشت و به تحقیق پرداخت. او با بیماری مبارزه کرد و در ۱۹۹۹ (۱۳۷۸ خورشیدی) درگذشت. مراسم تشییع ساده بود و در بهشت زهرا دفن گردید. مکی ازدواج کرد و فرزندانی داشت، اما زندگی خصوصیاش کمتر عمومی بود.[۱]
میراث حسین مکی و ارزیابی تاریخی
میراث مکی در نقش کلیدی در ملی شدن نفت و تاریخنگاری مستند است. او با مخالفت با قراردادهای استعماری و اجرای خلع ید، به استقلال اقتصادی ایران کمک کرد. کتابهایش منابع معتبر برای پژوهش نهضت ملی و کودتا هستند. انتقادها شامل اختلاف با مصدق و نقش مبهم در کودتا است؛ برخی او را فرصتطلب میدانند. اما سهم او در آگاهی عمومی از استعمار نفتی و اسناد تاریخی غیرقابل انکار است. مکی نماد ملیگرایی ضداستعماری و تاریخنگاری مستقل باقی ماند.[۴][۲][۳]
منابع
"Hossein Makki." Wikipedia English. https://en.wikipedia.org/wiki/Hossein_Makki Biography and National Front figures. MohammadMossadegh.com. https://www.mohammadmossadegh.com/ Gasiorowski, Mark J. Mohammad Mosaddeq and the 1953 Coup in Iran. Syracuse University Press, ۲۰۰۴. "Mohammad Mosaddegh." Encyclopædia Britannica. https://www.britannica.com/biography/Mohammad-Mosaddegh