جبار باغچهبان
| جبار باغچهبان (میرزا جبار عسکرزاده) بنیانگذار آموزش ناشنوایان و کودکستان در ایران | |
|---|---|
 جبار باغچهبان، بنیانگذار نخستین کودکستان و مدرسه ناشنوایان ایران | |
| زادروز | ۱۹ اردیبهشت ۱۲۶۴ خورشیدی (۹ مه ۱۸۸۵ میلادی) ایروان، قفقاز، امپراتوری روسیه (ارمنستان کنونی) |
| درگذشت | ۴ آذر ۱۳۴۵ خورشیدی (۲۵ نوامبر ۱۹۶۶ میلادی) تهران، ایران |
| علت مرگ | کهولت سن |
| آرامگاه | نزدیکی ابن بابویه، شهر ری، تهران |
| محل زندگی | ایروان • تبریز • شیراز • تهران |
| ملیت | ایرانی |
| تبار | ایرانی (تبار آذری-ایرانی) |
| تابعیت | ایرانی |
| تحصیلات | تحصیلات سنتی و خودآموخته |
| از دانشگاه | بدون تحصیلات دانشگاهی رسمی |
| پیشه | آموزگار، نویسنده، شاعر، مبتکر آموزشی |
| سالهای فعالیت | ۱۳۰۳–۱۳۴۵ خورشیدی |
| نهاد | باغچه اطفال تبریز • مدرسه ناشنوایان تهران |
| شناختهشده برای | تأسیس نخستین کودکستان ایران، بنیانگذاری آموزش ناشنوایان، ابداع الفبای گویا و گوشی استخوانی، پیشگام ادبیات کودک |
| نقشهای برجسته | بنیانگذار باغچه اطفال، مخترع روشهای آموزشی برای ناشنوایان، نویسنده کتابهای کودک |
جبار باغچهبان با نام اصلی میرزا جبار عسکرزاده، (۱۹ اردیبهشت ۱۲۶۴ ایروان – ۴ آذر ۱۳۴۵ تهران)، آموزگار، نویسنده، شاعر و مبتکر آموزشی ایرانی بود که به عنوان پدر آموزش ناشنوایان و پیشگام آموزش پیشدبستانی در ایران شناخته میشود. او نخستین کودکستان ایران را با نام «باغچه اطفال» در تبریز (۱۳۰۳) تأسیس کرد و از همین رو نام خانوادگی «باغچهبان» را برگزید. باغچهبان نخستین مدرسه ناشنوایان ایران را در تبریز بنیان گذاشت و روشهای نوینی برای آموزش آنها ابداع کرد، از جمله الفبای گویا (الفبای دستی) و گوشی استخوانی (تلفن گنگ) که در جهان به نام او شناخته میشود.
باغچهبان با روش ترکیبی آموزش الفبا، تحول بزرگی در آموزش زبان فارسی ایجاد کرد و کتابهای کودک مانند «بابا برفی» (برگزیده شورای جهانی کتاب کودک)، «زندگی کودکان» و نمایشنامههای کودکانه نوشت – او نخستین ناشر و مؤلف کتاب کودک در ایران است. باغچهبان از خانوادهای معمار و شیرینیپز در ایروان برخاست، تحصیلات سنتی داشت و با مهاجرت به ایران پس از جنگ جهانی اول، به آموزش روی آورد.
زندگی باغچهبان پر از نوآوری و مبارزه با موانع بود: از تأسیس کودکستان در شرایط سخت تا آموزش ناشنوایان بدون تجربه قبلی، و ترویج آموزش مختلط و دختران. او با کارشکنیهای اداری مقابله کرد و روشهای آموزشیاش همچنان در ایران کاربرد دارد. فرزندانش ثمین، ثمینه و پروانه باغچهبان نیز در موسیقی و ادبیات کودک فعال بودند.
باغچهبان نماد انساندوستی، نوآوری آموزشی و تعهد به کودکان محروم است – مردی که با دست خالی، آموزش را برای ناشنوایان ممکن کرد، کودکستان را رواج داد و ادبیات کودک را بنیان گذاشت. میراث او در مدارس ناشنوایان، کتابهای کودک و روشهای آموزشی زنده است و به عنوان یکی از بزرگترین خدمتگزاران تعلیم و تربیت ایران شناخته میشود. باغچهبان نه تنها معلم، بلکه مبتکر و شاعری بود که دنیای سکوت را به صدا درآورد و باغچهای از امید برای کودکان کاشت – میراثی که نسلها از آن بهره میبرند.[۱][۲][۳][۴]
زندگی اولیه، مهاجرت به ایران و آغاز فعالیت آموزشی (۱۲۶۴–۱۳۰۳)
میرزا جبار عسکرزاده در ۱۹ اردیبهشت ۱۲۶۴ خورشیدی در ایروان (قفقاز، امپراتوری روسیه) متولد شد. جدش از تبریز یا ارومیه بود و پدرش عسکر، معمار و شیرینیپز بود. باغچهبان تحصیلات سنتی در مسجد داشت و قرآن و فارسی آموخت، اما در ۱۵ سالگی به دلیل مشکلات مالی، مدرسه را ترک کرد و به حرفه پدر روی آورد.
در جوانی شعر میسرود و با نام "عاجز" آثار ترکی منتشر کرد. با جنگ جهانی اول و کشتار مسلمانان قفقاز توسط روسها و ارمنیها، همراه همسرش صفیه میر بابایی در ۱۲۹۸ از جلفا به ایران مهاجرت کرد و در مرند ساکن شد.
در مرند، باغچهبان آموزگار مدرسه احمدیه شد و ایرادات روش آموزش فارسی را دید. او روش نوینی ابداع کرد که موفقیتآمیز بود. در ۱۳۰۳ به تبریز رفت و نخستین کودکستان ایران را با نام «باغچه اطفال» تأسیس کرد – از همین رو نام «باغچهبان» را برگزید.[۱][۲][۳]
تأسیس نخستین مدرسه ناشنوایان ایران (۱۳۰۷)
در ۱۳۰۷، باغچهبان با مشاهده کودکی ناشنوا در محله، تصمیم گرفت به آموزش ناشنوایان بپردازد. او با کمک همسرش صفیه، نخستین مدرسه ناشنوایان ایران را در تبریز تأسیس کرد – ابتدا با ۳ دانشآموز و سپس گسترش به دهها نفر.
باغچهبان بدون تجربه قبلی، روشهای نوین ابداع کرد: الفبای دستی (الفبای گویا) که حروف را با شکل دست نشان میدهد، و "گوشی استخوانی" (تلفن گنگ) – دستگاهی که صدا را از طریق لرزش استخوان به گوش داخلی منتقل میکند. این اختراع در جهان به نام باغچهبان شناخته شد و در کنگرههای بینالمللی ارائه گردید.
او روش ترکیبی آموزش الفبا را ابداع کرد: ابتدا تصویر، سپس کلمه و جمله – روشی که تحول بزرگی در آموزش زبان فارسی بود و امروز کاربرد دارد. باغچهبان ناشنوایان را به حرف زدن آموخت و آنها را به جامعه بازگرداند.[۱][۲][۳]
گسترش کودکستانها و فعالیت در شیراز و تهران
باغچهبان کودکستان را به شهرهای دیگر برد: در شیراز (۱۳۱۲) و تهران (۱۳۱۴) شعبههایی تأسیس کرد. او آموزش مختلط و دختران را ترویج کرد و با کارشکنیهای اداری (مانند عدم مجوز رسمی) مقابله نمود.
در تهران، مدرسه ناشنوایان را گسترش داد. باغچهبان کتابهای آموزشی نوشت و نمایشنامههای کودکانه اجرا کرد – پیشگام تئاتر کودک در ایران بود.[۴][۱]
ادبیات کودک و نوآوریهای فرهنگی
باغچهبان نخستین ناشر و مؤلف کتاب کودک در ایران است: بابا برفی (۱۳۱۳، برگزیده شورای جهانی کتاب کودک)، زندگی کودکان، الفبای آسان و نمایشنامههایی مانند خاله سوسکه. او با شعر و داستان، زبان کودکانه را رواج داد و آموزش را سرگرمکننده کرد.
باغچهبان مجله "کودک" منتشر کرد و با نویسندگان کودک همکاری داشت. فرزندانش ثمین (آهنگساز)، ثمینه و پروانه نیز در ادبیات کودک فعال شدند.[۳][۲]
دوران پس از جنگ جهانی دوم و گسترش آموزش ناشنوایان (۱۳۲۰–۱۳۴۵)
پس از جنگ جهانی دوم، باغچهبان به تهران بازگشت و مدرسه ناشنوایان را گسترش داد. او با کمک همسر و فرزندان، شعبههایی در شهرهای دیگر باز کرد و معلمان تربیت نمود. باغچهبان با وزارت فرهنگ همکاری کرد و روشهایش در برنامههای آموزشی رسمی وارد شد.
او کتابهای آموزشی جدید نوشت و در کنگرههای بینالمللی شرکت کرد – اختراع گوشی استخوانیاش در جهان شناخته شد. باغچهبان آموزش دختران ناشنوا را اولویت داد و با پیشداوریها مقابله کرد. فرزندانش ثمین (آهنگساز)، ثمینه (نویسنده کودک) و پروانه نیز در آموزش و هنر کودک فعال شدند – خانواده باغچهبان به "خاندان آموزش" معروف شد.[۲][۳][۴]
فعالیتهای فرهنگی و ادبی نهایی
باغچهبان نمایشنامههای کودکانه اجرا کرد و تئاتر کودک را رواج داد. او شعر میسرود و با نام "عاجز" آثار منتشر کرد، اما بیشتر به نثر کودک پرداخت. کتاب بابا برفی (۱۳۱۳) با تصاویر ساده و داستانهای اخلاقی، کلاسیک ادبیات کودک ایران شد.
باغچهبان با نویسندگان مانند صادق هدایت و بزرگ علوی دوستی داشت و در انجمنهای فرهنگی شرکت کرد. او آموزش را "باغچه امید" میدانست و تا آخر عمر به کودکان محروم کمک کرد.[۱][۳]
مرگ و مراسم تشییع
جبار باغچهبان در ۴ آذر ۱۳۴۵ خورشیدی در تهران درگذشت. مراسم تشییع با حضور معلمان، دانشآموزان ناشنوا و فرهنگیان برگزار شد. او نزدیک ابن بابویه در شهر ری دفن شد؛ آرامگاهی ساده که امروز زیارتگاه علاقهمندان است.[۴][۲]
میراث جبار باغچهبان و تأثیر پایدار
میراث باغچهبان عظیم است: او آموزش ناشنوایان را در ایران ممکن کرد، کودکستان را رواج داد و ادبیات کودک را بنیان گذاشت. روشهای او (الفبای گویا، گوشی استخوانی، آموزش ترکیبی) همچنان کاربرد دارد و مدارس ناشنوایان ایران بر پایه کار او ساخته شده.
باغچهبان پیشگام آموزش مختلط، دختران و کودکان محروم بود و با نوآوری، آموزش را انسانیتر کرد. آثارش در ادبیات کودک کلاسیک هستند و خانوادهاش ادامهدهنده راه او شد.
باغچهبان نماد انساندوستی و نوآوری آموزشی است – مردی که از مهاجرت و فقر به خدمت به کودکان رسید و دنیای سکوت را به صدا درآورد. میراث او در هزاران دانشآموز ناشنوا، کودکستانها و کتابهای کودک زنده است؛ پیشگامی که ایران مدرن آموزش را مدیون اوست.[۱][۲][۳]
منابع
بیتوته. "بیوگرافی جبار باغچه بان." آخرین دسترسی ۱۶ دسامبر ۲۰۲۵. https://www.beytoote.com/scientific/scientist/biography-jabbar02-baghcheban.html.
ماگرتا. "تحقیق درباره زندگینامه استاد جبار باغچه بان." آخرین دسترسی ۱۶ دسامبر ۲۰۲۵. https://magerta.ir/culture/biography/research-on-biography-of-jabar-baghcheban/.
تابناک. "جبار باغچهبان." آخرین دسترسی ۱۶ دسامبر ۲۰۲۵. https://www.tabnak.ir/fa/tags/166323/1/جبار-باغچه-بان.