کاربر:Khosro/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۴۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|887x887پیکسل]]
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|1148x1148px]]
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده | نام = کریم طاهرزاده بهزاد | تصویر = کریم طاهرزاده بهزاد؛1.jpg | توضیح تصویر = کریم طاهرزاده بهزاد، معمار و تاریخ‌نگار ایرانی | نام اصلی = | زمینه فعالیت = معماری، تاریخ‌نگاری، نویسندگی | ملیت =  | تاریخ تولد = ۱۲۶۷ هجری شمسی | محل تولد = تبریز | والدین =  | تاریخ مرگ = ۱۲ مرداد ۱۳۴۲ | محل مرگ = تهران | علت مرگ = | محل زندگی = تبریز، استانبول، برلین، تهران، مشهد | مختصات محل زندگی = | مدفن = امامزاده قاسم، شمیران تهران | در زمان حکومت = قاجار، رضا خان | اتفاقات مهم = مشارکت در جنبش مشروطه، طراحی آرامگاه فردوسی، تأسیس آموزش آکادمیک معماری در ایران | نام دیگر = | لقب = | بنیانگذار =  | پیشه =  | سال‌های نویسندگی =  | سبک نوشتاری =  | کتاب‌ها = سرآمدان هنر، قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران، سرگذشت لوله‌کشی تهران و... | مقاله‌ها = مقالات در روزنامه‌های کاوه و ایرانشهر | نمایشنامه‌ها = | فیلم‌نامه‌ها = | دیوان اشعار = | تخلص = | فیلم (های) ساخته بر اساس اثر(ها) = | همسر =  | شریک زندگی = | فرزندان =  | تحصیلات = معماری، نقاشی، مهندسی عمران | دانشگاه = مدرسه هنرهای زیبا (استانبول)، آکادمی معماری برلین | حوزه = | شاگرد = | استاد = | علت شهرت = تاریخ‌نگاری مشروطه، طراحی آرامگاه فردوسی، بنیان‌گذاری آموزش معماری در ایران | تأثیرگذاشته بر =  | تأثیرپذیرفته از =  | وبگاه = | imdb_id = | جوایز = کتاب سال برای «قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران» | گفتاورد = | امضا =|اندازه تصویر=240پیکسل}}
{{جعبه اطلاعات سیاست‌مدار
'''کریم طاهرزاده بهزاد'''، (متولد سال ۱۲۶۷، تبریز - درگذشته ۱۲ مرداد ۱۳۴۲ ه‍. ش، تهران)، یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های فرهنگی و سیاسی ایران در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره [[رضاشاه پهلوی]]، به عنوان معمار، تاریخ‌نگار و مبارز مشروطه‌خواه شناخته می‌شود. او زاده تبریز، از سویی با نقش فعال در [[جنبش مشروطه ایران|جنبش مشروطه]] و از سوی دیگر با دستاوردهای ماندگار در معماری و نویسندگی، نمادی از پیوند مبارزه سیاسی با حفظ میراث فرهنگی ایران است. کریم طاهرزاده بهزاد در جوانی، به عنوان یکی از اعضای اولیه دموکرات‌های اجتماعی تبریز و فداییان، رهبری دفاع محله چرنداب را بر عهده گرفت و پس از سقوط محله‌ها، به گروه [[ستارخان]] در امیرخیز پیوست. با شدت گرفتن سرکوب‌ها و اشغال تبریز توسط روس، در سال ۱۲۸۷ به اجبار به استانبول مهاجرت کرد و همزمان با تحصیل معماری، به فعالیت‌های فرهنگی پرداخت. این مهاجرت ۱۸ ساله، او را به برلین کشاند، جایی که در آکادمی معماری برلین تحصیل کرد، با روشنفکران ایرانی مانند کاظم‌زاده ایرانشهر، جمال‌زاده و [[سیّدحسن تقی‌زاده|حسن تقی‌زاده]] در نشریات «ایرانشهر» و «کاوه» همکاری نمود و کتاب «سرآمدان هنر» را در ۱۳۰۲ منتشر کرد – اثری پژوهشی نخستین‌گونه بر هنر و معماری ایرانی.
| نام             = میرزاحسن خان وثوق‌الدوله
| تصویر           = وثوق‌الدوله؛2.jpg
| شرح تصویر       = میرزاحسن خان وثوق‌الدوله، نخست‌وزیر دوره قاجار
| نام کامل        =  
| زادروز          = ۱۲۵۰ خورشیدی
| شهر تولد         = تهران
| کشور تولد       =  
| تاریخ مرگ       = ۱۲ بهمن ۱۳۲۹
| شهر مرگ         = تهران
| کشور مرگ         =  
| تحصیلات          = علوم سیاسی و ادبیات، دارالفنون و فرانسه
| دین              =  
| حزب سیاسی        = وابسته به دربار قاجار
| سمت              = نخست‌وزیر احمدشاه
| پست‌های قبلی    = کارمند وزارت خارجه، عضو انجمن‌های مشروطه‌خواه
| فعالیت‌ها        =  
}}
'''میرزاحسن خان وثوق‌الدوله'''، (متولد سال ۱۲۵۰، تهران – درگذشته ۱۲ بهمن ۱۳۲۹ ه‍. ش، تهران) سیاستمدار، نخست‌وزیر قاجار، و شاعر ایرانی، یکی از چهره‌های برجسته و منفور تاریخ ایران بود. او در تهران در خانواده‌ای اشرافی متولد شد و تحصیلاتش را در دارالفنون و فرانسه گذراند. وثوق‌الدوله در دوره [[مظفرالدین شاه]] وارد سیاست شد و در جریان [[جنبش مشروطه ایران|انقلاب مشروطه]] (۱۲۸۵–۱۲۸۸ ش) از حامیان اولیه مشروطه بود، اما بعدها به دلیل [[قرارداد ۱۹۱۹]] با انگلیس، که امور نظامی و مالی ایران را به مستشاران انگلیسی واگذار کرد، به خیانت متهم شد. او در دوره [[احمد شاه]] سه بار نخست‌وزیر شد و در کابینه‌هایش اصلاحاتی مانند تأسیس ژاندارمری و اصلاح مالی انجام داد. قرارداد ۱۹۱۹، که با هدف تقویت اقتصاد و ارتش ایران امضا شد، به دلیل واگذاری کنترل به انگلیس، اعتراضات گسترده علما، روشنفکران، و مردم را برانگیخت و او را به نمادی از خیانت تبدیل کرد. وثوق‌الدوله همچنین دیوان شعری با تخلص «حسن» داشت و اشعارش به سبک کلاسیک سروده شده بود. پس از برکناری از نخست‌وزیری در سال ۱۲۹۹، به اروپا رفت و در دوره پهلوی فعالیت سیاسی محدودی داشت. مهارتش در دیپلماسی و اصلاحات ستایش شده، اما قرارداد ۱۹۱۹ و اتهامات رشوه از انگلیس، او را در تاریخ ایران منفور کرد. برادرش، احمد قوام (قوام‌السلطنه)، نیز سیاستمدار برجسته‌ای بود که در مقاله‌ای جداگانه بررسی می‌شود. میراث وثوق‌الدوله به‌عنوان سیاستمداری پیچیده با تأثیرات مثبت و منفی در تاریخ ایران ماندگار است.<ref name=":0">[https://irhj.sbu.ac.ir/article_101549.html تأملی بر مشروطه‌خواهی وثوق‌الدوله - تاریخ ایران]</ref><ref name=":1">[https://www.radiozamaneh.com/757548/ دولت‌سازی در ایران؛ وثوق‌الدوله یا رضاخان میرپنج؟ - رادیو زمانه]</ref><ref name=":2">[https://psri.ir/?id=flzmgvxpv5 وثوق الدوله عاقد قرارداد ۱۹۱۹ - مؤسسه مطالعات و پژهشهای سیاسی]</ref><ref name=":3">[https://www.iichs.ir/fa/news/24405/%D8%AE%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%AA-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DB%8C%DA%A9-%D9%88%D8%AB%D9%88%D9%82-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%87 خیانت‌های یک وثوق‌الدوله - پژوهشکده تاریخ معاصر]</ref><ref name=":4">[http://pajoohe.ir/%D8%AE%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D9%88%D8%AB%D9%88%D9%82__a-43616.aspx خاندان وثوق - پژوهه]</ref><ref name=":5">کتاب «تاریخ مشروطه ایران»، تألیف احمد کسروی</ref>


بازگشت به ایران در آذر ۱۳۰۵، آغاز دوران حرفه‌ای کریم طاهرزاده بهزاد را رقم زد. به عنوان معمار، تحت تأثیر سبک‌های باستانی ایرانی (به ویژه هخامنشی) و هنر دکو اروپایی، بناهای ماندگاری چون آرامگاه [[فردوسی]] (۱۳۰۷–۱۳۱۳) در توس را طراحی کرد که علی‌رغم مشکلات فنی اولیه مانند نشست بنا به دلیل عدم بررسی خاک، نمادی از احیای معماری ملی شد. دیگر آثار برجسته‌اش شامل بیمارستان و دبیرستان شهرضا، تئاتر [[شیر و خورشید]] در مشهد، دانشگاه جنگ، مدرسه راه‌آهن و ایستگاه سمنان در تهران است. این بناها، با تلفیق عناصر سنتی ایرانی و مدرنیته، نقش کلیدی در نوسازی زیرساخت‌های پهلوی اول ایفا کردند. کریم طاهرزاده بهزاد به عنوان تاریخ‌نگار، بر اساس تجربیات مستقیم، کتاب «قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران» (۱۳۳۴) را نگاشت که به عنوان کتاب سال انتخاب شد و روایتی بی‌طرفانه از شجاعت تبریزیان علیه استبداد قاجار ارائه داد. همچنین، «سَرگذشت لوله‌کشی تهران» (۱۳۴۱) و دو جلد منتشرنشده «نهضت هنری زمان رضاشاه پهلوی» از دیگر آثارش است. ترجمه «کوروش، فرمانروای جهان» از آلمانی به فارسی (۱۳۴۶) نیز نشان‌دهنده علاقه عمیقش به تاریخ باستانی ایران است.
== زندگی و پیشینه خانوادگی ==
[[پرونده:وثوق‌الدوله؛3.jpg|جایگزین=پرونده:وثوق‌الدوله|بندانگشتی|240x240پیکسل|پرونده:وثوق‌الدوله]]میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در سال ۱۲۵۰ ش (۱۲۸۸ ق) در تهران، در خانواده‌ای اشرافی از خاندان وثوق متولد شد. پدرش، میرزا ابراهیم خان، از صاحب‌منصبان قاجار بود و برادرش، احمد خان قوام‌السلطنه، بعدها سیاستمدار برجسته‌ای شد. خاندان وثوق به دلیل نفوذ در دربار قاجار، جایگاه اجتماعی بالایی داشتند.


بهزاد، برادر حسین طاهرزاده بهزاد (بنیان‌گذار اداره هنرهای زیبا)، از خانواده‌ای هنری بود و پدرش، ملا محمد طاهر، از علمای سراب. او بنیان‌گذار آموزش آکادمیک معماری در ایران بود و در تدوین برنامه درسی دانشکده هنرهای زیبا با مهندس فروغی و دیگران همکاری کرد. زندگی‌اش، از فرماندهی مشروطه‌خواهان تا طراحی بناهای ملی، بازتاب تعهد به آزادی، آبادانی و هویت فرهنگی است. کریم طاهرزاده بهزاد در مرداد ۱۳۴۲ درگذشت و در امامزاده قاسم تهران خاکسپاری شد که پایان دوره‌ای از تلاش بی‌وقفه برای ایران مدرن بود. مبارزه، خلق و ثبت تاریخ، کریم طاهرزاده بهزاد را به یکی از ماندگارترین چهره‌های عصر مشروطه و پهلوی تبدیل کرده‌است.<ref name=":0">[https://www.caoi.ir/fa/architects/item/699-%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D8%B7%D8%A7%D9%87%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%A8%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%AF.html کریم طاهرزاده بهزاد - معماری معاصر ایران]</ref><ref name=":1">[https://asianews.ir/%D8%A7%D8%B2-%D9%81%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%87%DB%8C-%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7%D9%87-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%A7-%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AD%DB%8C-%D8%A2%D8%B1%D8%A7%D9%85%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%81%D8%B1%D8%AF%D9%88%D8%B3%DB%8C طاهرزاده بهزاد از فرماندهی مشروطه‌خواهان تا طراحی آرامگاه فردوسی - آسیا نیوز]</ref><ref name=":2">[https://shahraranews.ir/fa/news/352838/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D8%B7%D8%A7%D9%87%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%A8%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%AF-%D8%B7%D8%B1%D8%A7%D8%AD-%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D8%B1%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D9%86%D8%A7%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D8%B5%D8%B1-%D9%BE%D9%87%D9%84%D9%88%DB%8C-%D8%A7%D9%88%D9%84-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D8%B4%D9%87%D8%AF-%7C-%D8%AE%D8%AF%D9%85%D8%AA-%D8%B4%D8%B4%E2%80%8C%D8%B3%D8%A7%D9%84%D9%87-%D8%A2%D9%82%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%B9%D9%85%D8%A7%D8%B1 نگاهی به زندگی کریم طاهرزاده - شهرآرا نیوز]</ref><ref name=":3">[https://www.iranketab.ir/book/138292-azerbaijan-uprising#:~:text=%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87%20%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85%20%D8%B7%D8%A7%D9%87%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87%20%D8%A8%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%AF,%D9%85%D8%B9%D8%B1%D9%88%D9%81%D8%8C%20%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%20%D8%B7%D8%A7%D9%87%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87%20%D8%A8%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%AF%20%D8%A8%D9%88%D8%AF. معرفی کتاب قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران - ایران کتاب]</ref><ref name=":4">[https://azariha.org/2456/%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B4%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%88%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D9%86%DA%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE%E2%80%8C%D9%86%DA%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C/ گزارشی از وقایع‌نگاری و تاریخ‌نگاری‌های عصر مشروطه:سه نسل از تاریخ‌نگاران مشروطه - آذری‌ها]</ref><ref name=":5">[https://www.1saze.com/%DA%A9%D8%B1%DB%8C%D9%85-%D8%B7%D8%A7%D9%87%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%A8%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%AF/ کریم طاهرزاده بهزاد - علی امامیانفر]</ref>
=== تحصیلات و ورود به سیاست ===
وثوق‌الدوله تحصیلات اولیه خود را در دارالفنون تهران آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل به فرانسه اعزام شد، جایی که علوم سیاسی و ادبیات آموخت. او پس از بازگشت در سال ۱۲۷۵، به‌عنوان کارمند وزارت خارجه وارد خدمت شد و به دلیل هوش و مهارت دیپلماتیک، به‌سرعت در دربار قاجار پیشرفت کرد.


== زندگی‌نامه کریم طاهرزاده بهزاد ==
=== فعالیت ادبی ===
وثوق‌الدوله شاعری با تخلص «حسن» بود و دیوان شعری به سبک کلاسیک فارسی سرود. اشعار او که اغلب مضامین عاشقانه و اجتماعی داشتند، در محافل ادبی قاجار مورد توجه بود، هرچند فعالیت ادبی‌اش در سایه سیاستمداری‌اش قرار گرفت.<ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":0" />


=== تولد و خانواده ===
== نقش در انقلاب مشروطیت ==
کریم طاهرزاده بهزاد در سال ۱۲۶۷ هجری شمسی در تبریز زاده شد. طبق برخی منابع، تاریخ تولد او ۱۲۶۵ است، اما اکثراً بر ۱۲۶۷ اتفاق نظر دارند. او فرزند ملا محمد طاهر طاهرزاده بهزاد، رئیس قوای دولتی در سراب و بعدها عالم دینی، بود. پدرش پنج پسر داشت که همگی به نوعی در هنرها فعالیت می‌کردند. کریم، تحت تأثیر برادر بزرگ‌ترش، حسین طاهرزاده بهزاد – بنیان‌گذار و رئیس اداره هنرهای زیبا در ایران – قرار گرفت و این خانواده هنری، زمینه‌ساز علاقه او به معماری و هنر شد.
=== حمایت اولیه از مشروطه ===
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در جریان انقلاب مشروطیت (۱۲۸۵–۱۲۸۸ ش) به‌عنوان یکی از سیاستمداران جوان از مشروطه‌خواهان حمایت کرد. او در سال ۱۲۸۵، به‌عنوان عضو انجمن‌های مشروطه‌خواه تهران، در تدوین قانون اساسی و مذاکرات با دربار نقش داشت. او همچنین با سخنرانی‌هایش در حمایت از مجلس شورای ملی، به ترویج ایده‌های قانون‌گرایی و محدود کردن قدرت شاه کمک کرد.<ref name=":0" /><ref name=":5" />


=== دوران جوانی و ورود به جنبش مشروطه ===
=== تغییر مواضع در استبداد صغیر ===
در سن ۱۹ سالگی، یعنی اواسط ۱۲۸۶ هجری شمسی، همزمان با بمباران مجلس توسط [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]]، کریم طاهرزاده به مشروطه‌خواهان پیوست. او عضو دموکرات‌های اجتماعی تبریز (اجتماعیون عامیه) و فداییان تبریز شد و مسئولیت رهبری مدافعان محله چرنداب را بر عهده گرفت. این گروه اولیه فداییان، متشکل از ۱۴ نفر، تحت فرماندهی او مقاومت می‌کرد. پس از سقوط محله‌های دیگر شهر به دست نیروهای قاجار، او به گروه امیرخیز، تحت رهبری ستارخان، ملحق شد. توصیف ملاقات او با ستارخان نشان‌دهنده تعهد عمیقش به مبارزه است؛ ستارخان از حمایت او استقبال کرد و پیش‌بینی کرد که در آینده به یاری‌اش خواهد آمد. با تشکیل حزب دموکرات در تبریز، شاخه نظامی به نام گارد ملی تأسیس شد که تحت فرماندهی رضا تربیت، از مشروطه‌خواهان برجسته تبریز، قرار گرفت. کریم طاهرزاده به این گارد پیوست که متشکل از افراد تحصیل‌کرده و بازوی نظامی حزب دموکرات، همسو با اجتماعیون، بود.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":5" />
با آغاز [[استبداد صغیر]] (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، وثوق‌الدوله به دلیل فشارهای دربار [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]]، از حمایت فعال مشروطه فاصله گرفت. او در این دوره به‌عنوان واسطه بین دربار و مشروطه‌خواهان عمل کرد، اما برخی اقداماتش، مانند مذاکره با دربار برای حفظ ثبات، از سوی انقلابیون به‌عنوان سازشکاری تلقی شد. این تغییر مواضع به کاهش محبوبیت او در میان برخی مشروطه‌خواهان منجر شد.<ref name=":2" /><ref name=":6">کتاب «تاریخ هجده‌ساله آذربایجان»، تألیف احمد کسروی</ref>


== نقش در جنبش مشروطه و مهاجرت ==
== نخست‌وزیری در دوره احمدشاه ==
[[پرونده:در لباس مشروطه خواهی.jpg|جایگزین=کریم طاهرزاده بهزاد در لباس مشروطه خواهی|بندانگشتی|240x240پیکسل|کریم طاهرزاده بهزاد در لباس مشروطه خواهی]]
[[پرونده:وثوق الدوله و احمدشاه.jpg|جایگزین=وثوق‌الدوله، احمدشاه و جمعی از درباریان|بندانگشتی|280x280پیکسل|وثوق‌الدوله، احمدشاه و جمعی از درباریان]]
'''مقاومت در محاصره تبریز'''
وثوق‌الدوله در دوره احمدشاه سه بار نخست‌وزیر شد (۱۲۹۴–۱۲۹۵، ۱۲۹۶–۱۲۹۷، و ۱۲۹۸–۱۲۹۹ ش). در اولین دوره، او کابینه‌ای با حضور سیاستمداران باتجربه تشکیل داد و اصلاحاتی مانند تأسیس ژاندارمری ملی و اصلاح نظام مالیاتی را آغاز کرد. این اقدامات برای تقویت دولت مرکزی در برابر نفوذ خارجی (روسیه و انگلیس) بود، اما با مقاومت محافظه‌کاران مواجه شد. در دومین دوره نخست‌وزیری، او با بحران جنگ جهانی اول و اشغال ایران توسط نیروهای خارجی روبه‌رو شد و تلاش کرد با مذاکره با انگلیس، ثبات کشور را حفظ کند.<ref name=":1" /><ref name=":4" />


در جریان محاصره ۱۰ ماهه تبریز، کریم طاهرزاده بهزاد به عنوان فرمانده مواضع گارد ملی در شمس‌العملاء و ساری‌داغ، در کنار پسر حاج علی قنّاد، شرکت داشت. نبردهای شمس‌العملاء به ویژه خونین بود و منجر به شهادت پسرعموی او و دیگر مشروطه‌خواهان شد. پس از اشغال تبریز توسط روس‌ها و تهدید مشروطه‌خواهان، برادرش حسین طاهرزاده و محمدعلی تربیت، که در استانبول بودند، او را به مهاجرت ترغیب کردند. در سال ۱۲۸۷ هجری شمسی، به دلیل کشتار گسترده مشروطه‌خواهان، از جمله اعدام سقةالاسلام توسط روس‌ها، مجبور به ترک ایران شد. او از راه زمینی به تفلیس و سپس با کشتی به استانبول رفت. این مهاجرت، آغاز دوره ۱۸ ساله غربت او بود.
=== سومین دوره و زمینه‌سازی قرارداد ۱۹۱۹ ===
وثوق‌الدوله در سومین دوره نخست‌وزیری با هدف تقویت اقتصاد و ارتش، مذاکرات قرارداد ۱۹۱۹ را با انگلیس آغاز کرد. او با حمایت احمدشاه و به دلیل ضعف مالی دولت، این قرارداد را به‌عنوان راه‌حلی برای بازسازی کشور می‌دید، اما این تصمیم به منفوریت او منجر شد.<ref name=":2" /><ref name=":3" />


=== تحصیلات در استانبول و برلین ===
== قرارداد ۱۹۱۹ ==
کریم طاهرزاده بهزاد در استانبول، تحت تأثیر برادرش حسین، به مدرسه هنرهای زیبا وارد شد و در رشته‌های نقاشی، معماری و مهندسی عمران تحصیل کرد. او و برادرش، نخستین دانشجویان ایرانی در این رشته‌ها بودند و پس از پنج سال، در سال ۱۲۹۶ با درجه عالی فارغ‌التحصیل شدند. در این دوره، در کتابخانه وقف استانبول، بر روی نسخ خطی نادر اسلامی تحقیق کرد که تأثیر ماندگاری بر او گذاشت. پس از فارغ‌التحصیلی، حدود ۹ سال در وزارت وقف استانبول کار کرد. در سال ۱۲۹۷، به دعوت وابسته سفارت عثمانی در آلمان، به برلین رفت، اما سقوط دولت آلمان، کمک‌هزینه‌اش را قطع کرد و زندگی سختی را تجربه نمود. با این حال، موفقیت‌هایی کسب کرد: طراحی چندین بنای مهم، عضویت در انجمن مهندسان و معماران برلین، و دعوت به همکاری با آکادمی هنر برلین. او سخنرانی‌هایی در مورد هنرهای زیبا ایرانی ایراد کرد و از سوی پروفسور زاره در موزه کایزر فریدریش، برای تحقیق و مستندسازی آثار ایرانی دعوت شد. در سال ۱۳۰۰، طرح‌های معماری‌اش در آکادمی معماری برلین پذیرفته شد و در سال ۱۳۰۵، امتحان دکترای مدرسه عالی فنی برلین را با موفقیت گذراند، هرچند ابتدا علاقه‌ای به عنوان دکترا نداشت ولی بعدها برای اعتبار در ایران پیگیری کرد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":5" />
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در سومین دوره نخست‌وزیری‌اش قرارداد ۱۹۱۹ را با دولت بریتانیا امضا کرد. این قرارداد، در پی ضعف مالی و نظامی ایران پس از جنگ جهانی اول، با هدف بازسازی اقتصاد و ارتش طراحی شد. طبق قرارداد، امور مالی و نظامی ایران تحت نظارت مستشاران انگلیسی قرار می‌گرفت و در ازای آن، انگلیس وامی ۲ میلیون پوندی به ایران اعطا می‌کرد. وثوق‌الدوله این قرارداد را راهی برای تقویت دولت مرکزی می‌دانست، اما تاریخنگاران تأکید دارند که مذاکرات بدون اطلاع مجلس و در خفا انجام شد.<ref name=":2" /><ref name=":3" />


== فعالیت‌های فرهنگی در غربت ==
=== واکنش‌ها و پیامدها ===
[[پرونده:کریم و حسین طاهرزاده بهزاد.jpg|جایگزین=کریم طاهرزاده بهزاد و برادرش (حسین)|بندانگشتی|214x214پیکسل|کریم و حسین طاهرزاده بهزاد]]
قرارداد ۱۹۱۹ با اعتراضات گسترده علما، روشنفکران، و مردم مواجه شد. چهره‌هایی مانند [[سید حسن مدرس]] و گروه‌های مشروطه‌خواه، قرارداد را خیانت به استقلال ایران تلقی کردند، زیرا به نفوذ کامل انگلیس بر امور کشور منجر می‌شد. این اعتراضات، همراه با اتهامات رشوه (۵۰۰ هزار پوند) به وثوق‌الدوله و کابینه‌اش، به برکناری او در سال ۱۲۹۹، انجامید. این قرارداد هرگز اجرا نشد و به تقویت نهضت‌های ضداستعماری، مانند جنبش جنگل، کمک کرد.<ref name=":2" /><ref name=":1" /><ref name=":6" />


=== همکاری با روشنفکران ایرانی ===
== روابط دیپلماتیک و نقش در مذاکرات خارجی ==
در برلین، با کاظم‌زاده ایرانشهر، مدیر روزنامه ایرانشهر، همخانه بود و با محمدعلی جمال‌زاده، رضا تربیت، سید حسن تقی‌زاده و ایرانشهر در انتشار مجله کاوه همکاری کرد. او گالری بهزاد را در برلین تأسیس نمود که بر هنرهای زیبا معاصر تمرکز داشت و خدمات معماری‌اش را از طریق آتلیه بهزاد تبلیغ می‌کرد. همچنین، با زنی آلمانی به نام رایزناخ ازدواج کرد و صاحب دو فرزند، فیروز (پسر) و هوما (دختر) شد. کریم طاهرزاده بهزاد و برادرش تعهد دادند که به ایران بازگردند تا هنرهای زیبا، به ویژه نقاشی و معماری، را با تلفیق عناصر اروپایی و ایرانی پیش ببرند.
[[پرونده:وثوق‌الدوله، مجلس اول.jpg|جایگزین=وثوق‌الدوله در میان عده‌ای از نمایندگان دوره اول مجلس شورای ملی|بندانگشتی|304x304پیکسل|وثوق‌الدوله در میان عده‌ای از نمایندگان دوره اول مجلس شورای ملی]]
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در دوره‌های نخست‌وزیری نقش کلیدی در مذاکرات دیپلماتیک با قدرت‌های خارجی، به‌ویژه انگلیس و روسیه، داشت. او در جنگ جهانی اول، با هدف حفظ ثبات ایران در برابر اشغال بخش‌هایی از کشور توسط نیروهای خارجی، با انگلیس برای تأمین مالی و تسلیحاتی مذاکره کرد. این مذاکرات زمینه‌ساز قرارداد ۱۹۱۹ شد، اما پیش‌تر نیز شامل توافقات مالی و نظامی بود که به تقویت دولت مرکزی کمک کرد. وثوق‌الدوله با مهارت دیپلماتیک خود، روابط نزدیکی با سفارت انگلیس برقرار کرد، هرچند این نزدیکی به اتهام وابستگی منجر شد.<ref name=":3" /><ref name=":1" />


=== آغاز نویسندگی ===
=== انتقادات به نفوذ خارجی ===
کریم طاهرزاده بهزاد در این دوره، کتاب «سرآمدان هنر» را در ۱۳۰۲ در چاپخانه ایرانشهر برلین منتشر کرد. این کتاب، یکی از نخستین آثار پژوهشی ایرانی بر هنر و معماری، به بررسی هنر پیش از اسلام و پس از اسلام، نگارگری و معماری می‌پردازد و با تصاویر آثار خود او همراه است.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":5" />
تاریخنگارانی مانند [[احمد کسروی]]، تأکید دارند که روابط دیپلماتیک وثوق‌الدوله با انگلیس و روسیه، به‌ویژه در مذاکرات مالی و قرارداد ۱۹۱۹، به افزایش نفوذ خارجی در ایران دامن زد. او متهم شد که با پذیرش وام‌ها و مستشاران خارجی، استقلال ایران را تضعیف کرد. این انتقادات، به‌ویژه از سوی علما و مشروطه‌خواهان، جایگاه او را به‌عنوان سیاستمداری فرصت‌طلب و وابسته به بیگانه تثبیت کرد، هرچند برخی منابع مهارت او در مدیریت بحران‌های دیپلماتیک در شرایط دشوار جنگ جهانی را ستایش می‌کنند.<ref name=":2" /><ref name=":6" />


== بازگشت به ایران و فعالیت‌های حرفه‌ای ==
== تبعید و زندگی پس از نخست‌وزیری ==
[[پرونده:وثوق الدوله؛1.jpg|جایگزین=وثوق الدوله|بندانگشتی|250x250پیکسل|وثوق الدوله]]
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله پس از برکناری از سمت نخست‌وزیری در سال ۱۲۹۹، به دلیل اعتراضات علیه قرارداد ۱۹۱۹، به اروپا تبعید شد. او در فرانسه و انگلستان اقامت کرد و تا سال ۱۳۰۴، از فعالیت سیاسی دور ماند. در این دوره، او به فعالیت‌های ادبی و نگارش خاطراتش پرداخت، اما به دلیل منفوریت ناشی از قرارداد، از سیاست ایران کنار گذاشته شد.<ref name=":1" /><ref name=":4" />


=== پروژه‌های اولیه در تهران ===
=== بازگشت و دوره پهلوی ===
در آذرماه ۱۳۰۵ هجری شمسی، پس از سقوط قاجار و آغاز سلطنت رضاشاه، به ایران بازگشت و نخستین پروژه‌اش، کاشی‌کاری «سر درب سنگی» بود. او نظارت بر ساخت‌وسازهای تپه علی‌خان در سعادت‌آباد را بر عهده گرفت و تزئینات یکی از بناهای آن را طراحی کرد. در ۱۵ فروردین ۱۳۰۶، به بلدیه (شهرداری) تهران پیوست و از عملکرد آن انتقاد کرد؛ این انتقادها در کتاب «سرگذشت لوله‌کشی تهران» مستند شده‌است. او مقررات ساختمانی تهران را بر اساس مطالعات در استانبول، برلین و پاریس تدوین کرد که پس از بحث‌های طولانی تصویب شد. از سال ۱۳۰۶ تا ۱۳۲۶، به مدت ۲۰ سال بر سیستم لوله‌کشی تهران کار کرد و با موانع بسیاری روبرو شد؛ مقالاتی نوشت و کتابی در این باره نگاشت. در سال ۱۳۰۶، رئیس اداره ساختمان ارتش شد و پروژه‌هایی مانند آشیانه هواپیما را نظارت کرد.
وثوق‌الدوله در سال ۱۳۰۴ به ایران بازگشت، اما در دوره پهلوی فعالیت سیاسی محدودی داشت. او به‌عنوان مشاور غیررسمی در برخی امور مالی و دیپلماتیک فعالیت کرد، اما هرگز به جایگاه قبلی بازنگشت. وثوق‌الدوله در تهران به زندگی آرام و دور از سیاست ادامه داد.


=== فعالیت در آموزش معماری ===
=== مرگ ===
کریم طاهرزاده بهزاد یکی از بنیان‌گذاران آموزش آکادمیک معماری در ایران بود و در تأسیس رشته مهندسی و معماری در دانشکده هنرهای زیبا همکاری کرد. او با مهندس فروغی، صادقی و مهندس فرانسوی دوبرو، برنامه درسی معماری را تدوین نمود.<ref name=":2" /><ref name=":5" /><ref name=":0" />
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در ۱۲ بهمن ۱۳۲۹، (۲ فوریه ۱۹۵۱ م) در تهران درگذشت. او در سن ۷۹ سالگی، به دلیل کهولت سن و بیماری‌های مرتبط با آن، در منزل شخصی‌اش از دنیا رفت. مرگ او در محافل سیاسی و عمومی بازتاب گسترده‌ای نداشت، زیرا به دلیل منفوریت ناشی از قرارداد ۱۹۱۹، از صحنه سیاسی ایران کنار گذاشته شده بود. با این حال، برخی محافل ادبی، به دلیل دیوان شعرش با تخلص «حسن»، از او به‌عنوان شاعری توانمند یاد کردند. مرگ وثوق‌الدوله پایان زندگی سیاستمداری بود که زمانی نفوذ قابل‌توجهی در دربار قاجار داشت، اما در دوره پهلوی به حاشیه رانده شد.<ref name=":0" /><ref name=":4" />


== دوران فعالیت در مشهد ==
== میراث ==
[[پرونده:بنای آرامگاه فردوسی.jpg|جایگزین=کریم طاهرزاده معمار بنای آرامگاه فردوسی|بندانگشتی|226x226پیکسل|کریم طاهرزاده معما بنای آرامگاه فردوسی]]


=== دعوت به طراحی آرامگاه فردوسی ===
=== تأثیر بر سیاست ایران ===
در سال ۱۳۰۷، انجمن آثار ملی کریم طاهرزاده بهزاد را برای طراحی آرامگاه فردوسی دعوت کرد و به مشهد رفت؛ این اقامت ۶/۵ ساله بود. او در سوم شهریور ۱۳۰۷ وارد مشهد شد و بر اساس طرحی که انجمن قبلاً انتخاب کرده بود، کار را آغاز نمود. طرح اولیه‌اش رد شد، سپس در مسابقه، طرح دومش برنده شد اما به دلیل مخالفت عمومی متوقف گردید. سرانجام، طرح سومش با تغییرات جزئی توسط لورزاده اجرا شد. آرامگاه فردوسی (۱۳۰۷–۱۳۱۳) همزمان با جشن هزاره فردوسی تکمیل شد، اما از سال‌های اولیه به دلیل عدم بررسی خاک و آب زیرزمینی، نشست کرد. پس از ۳۰ سال، هوشنگ سیحون پیشنهاد بازسازی داد و نمای اصلی را حفظ کرد اما تغییرات داخلی عمده‌ای اعمال نمود. سبک معماری بهزاد، تحت تأثیر معماری باستانی ایرانی (به ویژه هخامنشی) و هنر دکو، با انتخاب آزاد نقوش و عناصر، بود.
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله با سه دوره نخست‌وزیری و نقش در مشروطیت، تأثیر قابل‌توجهی بر سیاست قاجار گذاشت. اصلاحات او، مانند تأسیس ژاندارمری ملی و اصلاح نظام مالیاتی، به تقویت دولت مرکزی کمک کرد، اما قرارداد ۱۹۱۹، که امور مالی و نظامی ایران را به انگلیس واگذار کرد، به‌عنوان خیانت به استقلال ملی ثبت شد. این قرارداد به تشدید نهضت‌های ضداستعماری، مانند جنبش جنگل، و تضعیف جایگاه قاجار منجر شد.<ref name=":3" /><ref name=":1" /><ref name=":6" />


=== سایر بناها در مشهد ===
=== جایگاه در تاریخ و فرهنگ ===
کریم طاهرزاده بهزاد در مشهد، بناهایی چون ساختمان اداری بیمارستان شهرضا (۱۳۰۸–۱۳۱۳)، دبیرستان شهرضا (۱۳۱۰)، تئاتر شیر و خورشید (۱۳۰۸–۱۳۱۳) و کوشک‌هایی در خیابان فلکه را طراحی و ساخت. این بناها، با تلفیق عناصر محلی و مدرنیته، نقش مهمی در نوسازی شهر ایفا کردند.<ref name=":1" /><ref name=":5" /><ref name=":2" /><ref name=":0" />
وثوق‌الدوله به دلیل قرارداد ۱۹۱۹ و اتهامات رشوه، در تاریخ ایران به‌عنوان نمادی از خیانت و وابستگی به بیگانه شناخته می‌شود. تاریخنگارانی مانند احمد کسروی او را سیاستمداری ماهر اما فرصت‌طلب توصیف می‌کنند که منافع ملی را فدای ثبات سیاسی کرد. با این حال، فعالیت ادبی او، از جمله دیوان شعرش با تخلص «حسن»، به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی‌اش در محافل ادبی قاجار ارزشمند است. میراث او در تاریخ ایران ترکیبی از دستاوردهای سیاسی (اصلاحات) و بدنامی (قرارداد ۱۹۱۹) است.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":5" />
 
== آثار معماری در تهران و سایر شهرها ==
کریم طاهرزاده بهزاد پس از بازگشت از مشهد، نمای شمالی مجلس شورای را طراحی کرد، طرح دانشگاه جنگ (۱۳۱۴) را آماده نمود و ساختمان ناتمام بیمارستان راه‌آهن را اصلاح کرد. دیگر آثار او عبارتند از: مدرسه راه‌آهن تهران (۱۳۱۹–۱۳۲۰)، ساختمان اداری راه‌آهن تهران (۱۳۱۹–۱۳۲۵)، ساختمان اداری پلیس راه‌آهن (۱۳۱۹)، ایستگاه راه‌آهن سمنان (۱۳۱۷)، ساختمان اداری کارخانه چیت‌سازی بهشهر (۱۳۱۴–۱۳۱۷). این بناها، بازتاب علاقه او به احیای هویت ملی از طریق معماری بودند.
 
=== تأثیرات و چالش‌ها ===
آثار کریم طاهرزاده بهزاد، با الهام از معماری تاریخی اروپا و ایرانی، گاه با طعم محلی، در سبک هنر دکو قرار می‌گیرد. چالش‌هایی مانند مشکلات فنی در آرامگاه فردوسی، نشان‌دهنده محدودیت‌های اولیه در مهندسی مدرن ایران است.<ref name=":0" /><ref name=":5" /><ref name=":1" /><ref name=":2" />
 
== فعالیت‌های نویسندگی و تاریخ‌نگاری ==
[[پرونده:کتاب قیام آذربایجان در جنبش مشروطه.jpg|جایگزین=کتاب قیام آذربایجان در جنبش مشروطه، اثر کریم طاهرزاده بهزاد|بندانگشتی|240x240پیکسل|کتاب قیام آذربایجان در جنبش مشروطه، اثر کریم طاهرزاده بهزاد]]
کریم طاهرزاده بهزاد پس از بازنشستگی، بر نویسندگی تمرکز کرد. کتاب «قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران» (۱۳۳۴، تهران) بر اساس مشاهدات مستقیم، شجاعت ساکنان تبریز علیه استبداد قاجار را توصیف می‌کند و به عنوان کتاب سال انتخاب شد. «سرگذشت لوله‌کشی تهران» (۱۳۴۱، تهران) تجربیاتش در شهرداری را مستند می‌سازد. دو جلد «نهضت هنری زمان رضاشاه پهلوی» منتشرنشده ماند.
 
=== ترجمه‌ها و علایق تاریخی ===
کریم طاهرزاده بهزاد کتاب «کوروش، فرمانروای جهان» اثر دکتر ولفگانگ ویلهلم را از آلمانی به فارسی ترجمه کرد که در سال۱۳۴۶، به چاپ رسید. او در مقدمهٔ این کتاب، تجربیات خود را در برلین توصیف می‌کند، از جمله تماشای نمایشنامه «پارسیان» آیسخولوس که احساس غرور به تاریخ باستانی ایران برانگیخت، و صحنه‌ای که ملکه آتوسا (توسا) به افول شکوه ایران اشاره دارد. علاقه عمیقش به تاریخ پیش از اسلام، مشابه دیگر مشروطه‌خواهان تبریزی، در نوشته‌هایش برای روزنامه‌ها مشهود است.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":5" />
 
== درگذشت و میراث ==
کریم طاهرزاده بهزاد در ۱۲ مرداد ۱۳۴۲ هجری شمسی در تهران درگذشت. او در زمان مرگ ۷۵ ساله بود و در امامزاده قاسم، واقع در شمال شمیران (ده علیا)، به خاک سپرده شد. برخی منابع اشاره دارند که درگذشت او در حالی رخ داد که همچنان به فعالیت‌های فرهنگی و نگارش مشغول بود، هرچند بیماری و کهولت سن مانع از تکمیل برخی آثارش، از جمله دو جلد منتشرنشده «نهضت هنری زمان رضاشاه پهلوی»، شد. این کتاب قرار بود به نقش او و دیگر هنرمندان در نوسازی فرهنگی ایران بپردازد، اما به دلیل مرگش، ناتمام ماند.
 
=== میراث فرهنگی و تأثیرات ماندگار ===
[[پرونده:کریم طاهرزاده بهزاد؛2.jpg|جایگزین=کریم طاهرزاده بهزاد|بندانگشتی|220x220پیکسل|کریم طاهرزاده بهزاد]]
میراث کریم طاهرزاده بهزاد به‌عنوان یکی از پیشگامان معماری مدرن ایران، در تلفیق عناصر سنتی ایرانی با سبک‌های نوگرا، به‌ویژه در بناهایی چون آرامگاه فردوسی، نمود بارزی دارد. این آرامگاه، با وجود مشکلات فنی اولیه مانند نشست بنا، به نمادی از هویت ملی ایران تبدیل شد و الهام‌بخش نسل‌های بعدی معماران بود. فعالیت‌های او در آموزش معماری نیز تأثیر عمیقی گذاشت؛ همکاری‌اش در تدوین برنامه درسی دانشکده هنرهای زیبا، به همراه مهندس فروغی و دیگران، پایه‌های آموزش آکادمیک معماری در ایران را بنا نهاد. این تلاش‌ها به تربیت نسل جدیدی از مهندسان و معماران کمک کرد که در توسعه زیرساخت‌های ایران نقش داشتند.
 
به‌عنوان تاریخ‌نگار، کتاب «قیام آذربایجان در انقلاب مشروطیت ایران» او نه‌تنها سندی ارزشمند از مبارزات مشروطه‌خواهان تبریز است، بلکه به دلیل انتخابش به‌عنوان کتاب سال در ۱۳۳۴، جایگاه او را به‌عنوان یک مورخ بی‌طرف تثبیت کرد. این اثر، با تکیه بر مشاهدات مستقیم، به تحلیل شجاعت و مقاومت مردم تبریز در برابر استبداد قاجار پرداخت و به منبعی معتبر برای مطالعه تاریخ مشروطه تبدیل شد. همچنین، ترجمه «کوروش، فرمانروای جهان» نشان‌دهنده تعهد او به احیای افتخارات تاریخی ایران بود که در نوشته‌هایش برای روزنامه‌ها نیز منعکس شده‌است.
 
طاهرزاده بهزاد با تأسیس گالری بهزاد در برلین و همکاری با روشنفکران ایرانی مانند کاظم‌زاده ایرانشهر و تقی‌زاده، نقشی کلیدی در معرفی هنر و فرهنگ ایرانی به جهان ایفا کرد. این فعالیت‌ها، همراه با کتاب «سرآمدان هنر»، به‌عنوان یکی از اولین پژوهش‌های ایرانی در زمینه هنر و معماری، به ترویج هویت فرهنگی ایران در خارج از کشور کمک کرد. بناهای او، از جمله بیمارستان و دبیرستان شهرضا، تئاتر شیر و خورشید در مشهد، و ایستگاه راه‌آهن سمنان، به دلیل استفاده از عناصر بومی و در عین حال مدرن، به‌عنوان نمونه‌هایی از معماری ملی‌گرا شناخته می‌شوند. این آثار، به‌رغم چالش‌هایی مانند محدودیت‌های فنی و مالی در زمان پهلوی اول، نشان‌دهنده تعهد او به آبادانی و پیشرفت ایران بودند.
 
میراث کریم طاهرزاده، فراتر از آثار مادی، در روحیه مبارزه برای آزادی و تعهد به فرهنگ ایرانی نهفته‌است. او با پیوند زدن فعالیت‌های سیاسی، هنری و تاریخی، به‌عنوان یکی از چهره‌های چندوجهی عصر مشروطه و پهلوی اول، جایگاهی ویژه در تاریخ ایران دارد. تأثیر او در معماری، آموزش و تاریخ‌نگاری، همچنان در مطالعات فرهنگی و تاریخی ایران مورد توجه قرار می‌گیرد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":5" />


== منابع ==
== منابع ==

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۲ اکتبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۸:۱۱

برای صفحه تمرین.jpg
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله
وثوق‌الدوله؛2.jpg
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله، نخست‌وزیر دوره قاجار
شناسنامه
زادروز۱۲۵۰ خورشیدی
زادگاهتهران،
تاریخ مرگ۱۲ بهمن ۱۳۲۹
محل مرگتهران،
تحصیلاتعلوم سیاسی و ادبیات، دارالفنون و فرانسه
اطلاعات سیاسی
حزب سیاسیوابسته به دربار قاجار
سمتنخست‌وزیر احمدشاه
سمت‌های پیشینکارمند وزارت خارجه، عضو انجمن‌های مشروطه‌خواه

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله، (متولد سال ۱۲۵۰، تهران – درگذشته ۱۲ بهمن ۱۳۲۹ ه‍. ش، تهران) سیاستمدار، نخست‌وزیر قاجار، و شاعر ایرانی، یکی از چهره‌های برجسته و منفور تاریخ ایران بود. او در تهران در خانواده‌ای اشرافی متولد شد و تحصیلاتش را در دارالفنون و فرانسه گذراند. وثوق‌الدوله در دوره مظفرالدین شاه وارد سیاست شد و در جریان انقلاب مشروطه (۱۲۸۵–۱۲۸۸ ش) از حامیان اولیه مشروطه بود، اما بعدها به دلیل قرارداد ۱۹۱۹ با انگلیس، که امور نظامی و مالی ایران را به مستشاران انگلیسی واگذار کرد، به خیانت متهم شد. او در دوره احمد شاه سه بار نخست‌وزیر شد و در کابینه‌هایش اصلاحاتی مانند تأسیس ژاندارمری و اصلاح مالی انجام داد. قرارداد ۱۹۱۹، که با هدف تقویت اقتصاد و ارتش ایران امضا شد، به دلیل واگذاری کنترل به انگلیس، اعتراضات گسترده علما، روشنفکران، و مردم را برانگیخت و او را به نمادی از خیانت تبدیل کرد. وثوق‌الدوله همچنین دیوان شعری با تخلص «حسن» داشت و اشعارش به سبک کلاسیک سروده شده بود. پس از برکناری از نخست‌وزیری در سال ۱۲۹۹، به اروپا رفت و در دوره پهلوی فعالیت سیاسی محدودی داشت. مهارتش در دیپلماسی و اصلاحات ستایش شده، اما قرارداد ۱۹۱۹ و اتهامات رشوه از انگلیس، او را در تاریخ ایران منفور کرد. برادرش، احمد قوام (قوام‌السلطنه)، نیز سیاستمدار برجسته‌ای بود که در مقاله‌ای جداگانه بررسی می‌شود. میراث وثوق‌الدوله به‌عنوان سیاستمداری پیچیده با تأثیرات مثبت و منفی در تاریخ ایران ماندگار است.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]

زندگی و پیشینه خانوادگی

پرونده:وثوق‌الدوله
پرونده:وثوق‌الدوله

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در سال ۱۲۵۰ ش (۱۲۸۸ ق) در تهران، در خانواده‌ای اشرافی از خاندان وثوق متولد شد. پدرش، میرزا ابراهیم خان، از صاحب‌منصبان قاجار بود و برادرش، احمد خان قوام‌السلطنه، بعدها سیاستمدار برجسته‌ای شد. خاندان وثوق به دلیل نفوذ در دربار قاجار، جایگاه اجتماعی بالایی داشتند.

تحصیلات و ورود به سیاست

وثوق‌الدوله تحصیلات اولیه خود را در دارالفنون تهران آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل به فرانسه اعزام شد، جایی که علوم سیاسی و ادبیات آموخت. او پس از بازگشت در سال ۱۲۷۵، به‌عنوان کارمند وزارت خارجه وارد خدمت شد و به دلیل هوش و مهارت دیپلماتیک، به‌سرعت در دربار قاجار پیشرفت کرد.

فعالیت ادبی

وثوق‌الدوله شاعری با تخلص «حسن» بود و دیوان شعری به سبک کلاسیک فارسی سرود. اشعار او که اغلب مضامین عاشقانه و اجتماعی داشتند، در محافل ادبی قاجار مورد توجه بود، هرچند فعالیت ادبی‌اش در سایه سیاستمداری‌اش قرار گرفت.[۴][۵][۱]

نقش در انقلاب مشروطیت

حمایت اولیه از مشروطه

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در جریان انقلاب مشروطیت (۱۲۸۵–۱۲۸۸ ش) به‌عنوان یکی از سیاستمداران جوان از مشروطه‌خواهان حمایت کرد. او در سال ۱۲۸۵، به‌عنوان عضو انجمن‌های مشروطه‌خواه تهران، در تدوین قانون اساسی و مذاکرات با دربار نقش داشت. او همچنین با سخنرانی‌هایش در حمایت از مجلس شورای ملی، به ترویج ایده‌های قانون‌گرایی و محدود کردن قدرت شاه کمک کرد.[۱][۶]

تغییر مواضع در استبداد صغیر

با آغاز استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، وثوق‌الدوله به دلیل فشارهای دربار محمدعلی شاه، از حمایت فعال مشروطه فاصله گرفت. او در این دوره به‌عنوان واسطه بین دربار و مشروطه‌خواهان عمل کرد، اما برخی اقداماتش، مانند مذاکره با دربار برای حفظ ثبات، از سوی انقلابیون به‌عنوان سازشکاری تلقی شد. این تغییر مواضع به کاهش محبوبیت او در میان برخی مشروطه‌خواهان منجر شد.[۳][۷]

نخست‌وزیری در دوره احمدشاه

وثوق‌الدوله، احمدشاه و جمعی از درباریان
وثوق‌الدوله، احمدشاه و جمعی از درباریان

وثوق‌الدوله در دوره احمدشاه سه بار نخست‌وزیر شد (۱۲۹۴–۱۲۹۵، ۱۲۹۶–۱۲۹۷، و ۱۲۹۸–۱۲۹۹ ش). در اولین دوره، او کابینه‌ای با حضور سیاستمداران باتجربه تشکیل داد و اصلاحاتی مانند تأسیس ژاندارمری ملی و اصلاح نظام مالیاتی را آغاز کرد. این اقدامات برای تقویت دولت مرکزی در برابر نفوذ خارجی (روسیه و انگلیس) بود، اما با مقاومت محافظه‌کاران مواجه شد. در دومین دوره نخست‌وزیری، او با بحران جنگ جهانی اول و اشغال ایران توسط نیروهای خارجی روبه‌رو شد و تلاش کرد با مذاکره با انگلیس، ثبات کشور را حفظ کند.[۲][۵]

سومین دوره و زمینه‌سازی قرارداد ۱۹۱۹

وثوق‌الدوله در سومین دوره نخست‌وزیری با هدف تقویت اقتصاد و ارتش، مذاکرات قرارداد ۱۹۱۹ را با انگلیس آغاز کرد. او با حمایت احمدشاه و به دلیل ضعف مالی دولت، این قرارداد را به‌عنوان راه‌حلی برای بازسازی کشور می‌دید، اما این تصمیم به منفوریت او منجر شد.[۳][۴]

قرارداد ۱۹۱۹

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در سومین دوره نخست‌وزیری‌اش قرارداد ۱۹۱۹ را با دولت بریتانیا امضا کرد. این قرارداد، در پی ضعف مالی و نظامی ایران پس از جنگ جهانی اول، با هدف بازسازی اقتصاد و ارتش طراحی شد. طبق قرارداد، امور مالی و نظامی ایران تحت نظارت مستشاران انگلیسی قرار می‌گرفت و در ازای آن، انگلیس وامی ۲ میلیون پوندی به ایران اعطا می‌کرد. وثوق‌الدوله این قرارداد را راهی برای تقویت دولت مرکزی می‌دانست، اما تاریخنگاران تأکید دارند که مذاکرات بدون اطلاع مجلس و در خفا انجام شد.[۳][۴]

واکنش‌ها و پیامدها

قرارداد ۱۹۱۹ با اعتراضات گسترده علما، روشنفکران، و مردم مواجه شد. چهره‌هایی مانند سید حسن مدرس و گروه‌های مشروطه‌خواه، قرارداد را خیانت به استقلال ایران تلقی کردند، زیرا به نفوذ کامل انگلیس بر امور کشور منجر می‌شد. این اعتراضات، همراه با اتهامات رشوه (۵۰۰ هزار پوند) به وثوق‌الدوله و کابینه‌اش، به برکناری او در سال ۱۲۹۹، انجامید. این قرارداد هرگز اجرا نشد و به تقویت نهضت‌های ضداستعماری، مانند جنبش جنگل، کمک کرد.[۳][۲][۷]

روابط دیپلماتیک و نقش در مذاکرات خارجی

وثوق‌الدوله در میان عده‌ای از نمایندگان دوره اول مجلس شورای ملی
وثوق‌الدوله در میان عده‌ای از نمایندگان دوره اول مجلس شورای ملی

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در دوره‌های نخست‌وزیری نقش کلیدی در مذاکرات دیپلماتیک با قدرت‌های خارجی، به‌ویژه انگلیس و روسیه، داشت. او در جنگ جهانی اول، با هدف حفظ ثبات ایران در برابر اشغال بخش‌هایی از کشور توسط نیروهای خارجی، با انگلیس برای تأمین مالی و تسلیحاتی مذاکره کرد. این مذاکرات زمینه‌ساز قرارداد ۱۹۱۹ شد، اما پیش‌تر نیز شامل توافقات مالی و نظامی بود که به تقویت دولت مرکزی کمک کرد. وثوق‌الدوله با مهارت دیپلماتیک خود، روابط نزدیکی با سفارت انگلیس برقرار کرد، هرچند این نزدیکی به اتهام وابستگی منجر شد.[۴][۲]

انتقادات به نفوذ خارجی

تاریخنگارانی مانند احمد کسروی، تأکید دارند که روابط دیپلماتیک وثوق‌الدوله با انگلیس و روسیه، به‌ویژه در مذاکرات مالی و قرارداد ۱۹۱۹، به افزایش نفوذ خارجی در ایران دامن زد. او متهم شد که با پذیرش وام‌ها و مستشاران خارجی، استقلال ایران را تضعیف کرد. این انتقادات، به‌ویژه از سوی علما و مشروطه‌خواهان، جایگاه او را به‌عنوان سیاستمداری فرصت‌طلب و وابسته به بیگانه تثبیت کرد، هرچند برخی منابع مهارت او در مدیریت بحران‌های دیپلماتیک در شرایط دشوار جنگ جهانی را ستایش می‌کنند.[۳][۷]

تبعید و زندگی پس از نخست‌وزیری

وثوق الدوله
وثوق الدوله

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله پس از برکناری از سمت نخست‌وزیری در سال ۱۲۹۹، به دلیل اعتراضات علیه قرارداد ۱۹۱۹، به اروپا تبعید شد. او در فرانسه و انگلستان اقامت کرد و تا سال ۱۳۰۴، از فعالیت سیاسی دور ماند. در این دوره، او به فعالیت‌های ادبی و نگارش خاطراتش پرداخت، اما به دلیل منفوریت ناشی از قرارداد، از سیاست ایران کنار گذاشته شد.[۲][۵]

بازگشت و دوره پهلوی

وثوق‌الدوله در سال ۱۳۰۴ به ایران بازگشت، اما در دوره پهلوی فعالیت سیاسی محدودی داشت. او به‌عنوان مشاور غیررسمی در برخی امور مالی و دیپلماتیک فعالیت کرد، اما هرگز به جایگاه قبلی بازنگشت. وثوق‌الدوله در تهران به زندگی آرام و دور از سیاست ادامه داد.

مرگ

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در ۱۲ بهمن ۱۳۲۹، (۲ فوریه ۱۹۵۱ م) در تهران درگذشت. او در سن ۷۹ سالگی، به دلیل کهولت سن و بیماری‌های مرتبط با آن، در منزل شخصی‌اش از دنیا رفت. مرگ او در محافل سیاسی و عمومی بازتاب گسترده‌ای نداشت، زیرا به دلیل منفوریت ناشی از قرارداد ۱۹۱۹، از صحنه سیاسی ایران کنار گذاشته شده بود. با این حال، برخی محافل ادبی، به دلیل دیوان شعرش با تخلص «حسن»، از او به‌عنوان شاعری توانمند یاد کردند. مرگ وثوق‌الدوله پایان زندگی سیاستمداری بود که زمانی نفوذ قابل‌توجهی در دربار قاجار داشت، اما در دوره پهلوی به حاشیه رانده شد.[۱][۵]

میراث

تأثیر بر سیاست ایران

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله با سه دوره نخست‌وزیری و نقش در مشروطیت، تأثیر قابل‌توجهی بر سیاست قاجار گذاشت. اصلاحات او، مانند تأسیس ژاندارمری ملی و اصلاح نظام مالیاتی، به تقویت دولت مرکزی کمک کرد، اما قرارداد ۱۹۱۹، که امور مالی و نظامی ایران را به انگلیس واگذار کرد، به‌عنوان خیانت به استقلال ملی ثبت شد. این قرارداد به تشدید نهضت‌های ضداستعماری، مانند جنبش جنگل، و تضعیف جایگاه قاجار منجر شد.[۴][۲][۷]

جایگاه در تاریخ و فرهنگ

وثوق‌الدوله به دلیل قرارداد ۱۹۱۹ و اتهامات رشوه، در تاریخ ایران به‌عنوان نمادی از خیانت و وابستگی به بیگانه شناخته می‌شود. تاریخنگارانی مانند احمد کسروی او را سیاستمداری ماهر اما فرصت‌طلب توصیف می‌کنند که منافع ملی را فدای ثبات سیاسی کرد. با این حال، فعالیت ادبی او، از جمله دیوان شعرش با تخلص «حسن»، به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی‌اش در محافل ادبی قاجار ارزشمند است. میراث او در تاریخ ایران ترکیبی از دستاوردهای سیاسی (اصلاحات) و بدنامی (قرارداد ۱۹۱۹) است.[۱][۳][۶]

منابع

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ تأملی بر مشروطه‌خواهی وثوق‌الدوله - تاریخ ایران
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ ۲٫۵ دولت‌سازی در ایران؛ وثوق‌الدوله یا رضاخان میرپنج؟ - رادیو زمانه
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ ۳٫۵ ۳٫۶ وثوق الدوله عاقد قرارداد ۱۹۱۹ - مؤسسه مطالعات و پژهشهای سیاسی
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ ۴٫۴ ۴٫۵ خیانت‌های یک وثوق‌الدوله - پژوهشکده تاریخ معاصر
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ خاندان وثوق - پژوهه
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ کتاب «تاریخ مشروطه ایران»، تألیف احمد کسروی
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ ۷٫۳ کتاب «تاریخ هجده‌ساله آذربایجان»، تألیف احمد کسروی
برگرفته از «https://www.iran-pedia.org/w/index.php?title=کاربر:Khosro/صفحه_تمرین&oldid=81820»