کاربر:Khosro/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
پرش به ناوبری پرش به جستجو
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۶۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|887x887پیکسل]]
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|1148x1148px]]
{{جعبه اطلاعات شاعر و نویسنده
{{جعبه اطلاعات سیاست‌مدار
| نام                   = ناظم‌الاسلام کرمانی
| نام             = میرزاحسن خان وثوق‌الدوله
| تصویر                 =نظام‌الاسلام کرمانی.jpg
| تصویر           = وثوق‌الدوله؛2.jpg
| توضیح تصویر           = میرزا محمد بن علی ملقب به ناظم‌الاسلام
| شرح تصویر       = میرزاحسن خان وثوق‌الدوله، نخست‌وزیر دوره قاجار
| نام اصلی              = میرزا محمد بن علی
| نام کامل        =  
| زمینه فعالیت           =  
| زادروز           = ۱۲۵۰ خورشیدی
| ملیت                  =
| شهر تولد         = تهران
| تاریخ تولد             = ۱۲۸۰ قمری (۱۲۴۱ خورشیدی)
| کشور تولد       =  
| محل تولد               = کرمان
| تاریخ مرگ       = ۱۲ بهمن ۱۳۲۹
| والدین                = علی
| شهر مرگ         = تهران
| تاریخ مرگ             = ۱۳۳۷ قمری (۱۲۹۸ خورشیدی)
| کشور مرگ         =  
| محل مرگ               = کرمان
| تحصیلات         = علوم سیاسی و ادبیات، دارالفنون و فرانسه
| علت مرگ               = آنفلوانزا
| دین              =  
| محل زندگی              =
| حزب سیاسی        = وابسته به دربار قاجار
| مختصات محل زندگی      =
| سمت              = نخست‌وزیر احمدشاه
| مدفن                  =
| پست‌های قبلی    = کارمند وزارت خارجه، عضو انجمن‌های مشروطه‌خواه
| در زمان حکومت          = ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه، محمدعلی شاه، احمدشاه (قاجار)
| فعالیت‌ها         =  
| اتفاقات مهم            = انقلاب مشروطه، تشکیل مجلس شورای ملی، به توپ بستن مجلس، فتح تهران
| نام دیگر              =
| لقب                    = ناظم‌الاسلام
| بنیانگذار              =
| پیشه                  = نویسنده، روزنامه‌نگار، معلم، قاضی
| سال‌های نویسندگی        =
| سبک نوشتاری            = نثر ساده و روان، تاریخ‌نگاری مستند
| کتاب‌ها                = تاریخ بیداری ایرانیان، شمس‌التصاریف، شمس‌اللغات، خلاصه‌العوامل، مقامات حریری، علائم‌الظهور
| مقاله‌ها                =
| نمایشنامه‌ها            =
| فیلم‌نامه‌ها            =
| دیوان اشعار            =
| تخلص                  =
| فیلم (های) ساخته بر اساس اثر(ها) =
| همسر                  =
| شریک زندگی            =
| فرزندان                =  
| تحصیلات                 = علوم دینی (فقه، اصول، منطق، صرف و نحو)، ادبیات فارسی و عربی، ریاضیات، هیئت قدیم
| دانشگاه                =  
| حوزه                  =  
| شاگرد                  =
| استاد                  =  
| علت شهرت              = نگارش تاریخ بیداری ایرانیان، فعالیت در جنبش مشروطه، روزنامه‌نگاری
| تأثیرگذاشته بر         = تاریخ‌نگاری مشروطه، روشنفکری مذهبی
| تأثیرپذیرفته از        = میرزا آقاخان کرمانی، ملکم‌خان، مستشارالدوله، سید محمد طباطبایی
| وبگاه                  =
| imdb_id                =
| جوایز                  =
| گفتاورد                =
| امضا                  =  
}}
}}
'''ناظم‌الاسلام کرمانی'''، (با نام اصلی میرزا محمد بن علی)، (متولد ۱۲۴۱، کرمان - درگذشته ۱۲۹۸، کرمان) نویسنده، روزنامه‌نگار، معلم و قاضی برجسته دوره [[جنبش مشروطه ایران|انقلاب مشروطه]] بود. ناظم‌السلام از کودکی شوق شدیدی به یادگیری نشان داد و از هفت‌سالگی به تحصیل فارسی، عربی، صرف، نحو، حساب، منطق و هیئت پرداخت. در نوجوانی از محضر استادانی چون [[میرزا آقاخان کرمانی]]، شیخ احمد روحی و میرزا حسن خان خبیرالملک بهره برد و در ۲۰سالگی قادر به تدریس این علوم شد. در ۲۸سالگی برای تکمیل تحصیلات به تهران مهاجرت کرد و در حوزه‌های میرزا ابوالحسن جلوه، سید شهاب‌الدین شیرازی، حاج میرزا حسن آشتیانی و حاج شیخ هادی نجم‌آبادی حاضر شد. همزمان با [[جنبش تنباکو]]، گرایش به افکار تجددخواهانه و آزادی‌خواهی یافت و تحت تأثیر آثار [[میرزا ملکم‌خان]] و مستشارالدوله قرار گرفت.
'''میرزاحسن خان وثوق‌الدوله'''، (متولد سال ۱۲۵۰، تهران – درگذشته ۱۲ بهمن ۱۳۲۹ ه‍. ش، تهران) سیاستمدار، نخست‌وزیر قاجار، و شاعر ایرانی، یکی از چهره‌های برجسته و منفور تاریخ ایران بود. او در تهران در خانواده‌ای اشرافی متولد شد و تحصیلاتش را در دارالفنون و فرانسه گذراند. وثوق‌الدوله در دوره [[مظفرالدین شاه]] وارد سیاست شد و در جریان [[جنبش مشروطه ایران|انقلاب مشروطه]] (۱۲۸۵–۱۲۸۸ ش) از حامیان اولیه مشروطه بود، اما بعدها به دلیل [[قرارداد ۱۹۱۹]] با انگلیس، که امور نظامی و مالی ایران را به مستشاران انگلیسی واگذار کرد، به خیانت متهم شد. او در دوره [[احمد شاه]] سه بار نخست‌وزیر شد و در کابینه‌هایش اصلاحاتی مانند تأسیس ژاندارمری و اصلاح مالی انجام داد. قرارداد ۱۹۱۹، که با هدف تقویت اقتصاد و ارتش ایران امضا شد، به دلیل واگذاری کنترل به انگلیس، اعتراضات گسترده علما، روشنفکران، و مردم را برانگیخت و او را به نمادی از خیانت تبدیل کرد. وثوق‌الدوله همچنین دیوان شعری با تخلص «حسن» داشت و اشعارش به سبک کلاسیک سروده شده بود. پس از برکناری از نخست‌وزیری در سال ۱۲۹۹، به اروپا رفت و در دوره پهلوی فعالیت سیاسی محدودی داشت. مهارتش در دیپلماسی و اصلاحات ستایش شده، اما قرارداد ۱۹۱۹ و اتهامات رشوه از انگلیس، او را در تاریخ ایران منفور کرد. برادرش، احمد قوام (قوام‌السلطنه)، نیز سیاستمدار برجسته‌ای بود که در مقاله‌ای جداگانه بررسی می‌شود. میراث وثوق‌الدوله به‌عنوان سیاستمداری پیچیده با تأثیرات مثبت و منفی در تاریخ ایران ماندگار است.<ref name=":0">[https://irhj.sbu.ac.ir/article_101549.html تأملی بر مشروطه‌خواهی وثوق‌الدوله - تاریخ ایران]</ref><ref name=":1">[https://www.radiozamaneh.com/757548/ دولت‌سازی در ایران؛ وثوق‌الدوله یا رضاخان میرپنج؟ - رادیو زمانه]</ref><ref name=":2">[https://psri.ir/?id=flzmgvxpv5 وثوق الدوله عاقد قرارداد ۱۹۱۹ - مؤسسه مطالعات و پژهشهای سیاسی]</ref><ref name=":3">[https://www.iichs.ir/fa/news/24405/%D8%AE%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%AA-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DB%8C%DA%A9-%D9%88%D8%AB%D9%88%D9%82-%D8%A7%D9%84%D8%AF%D9%88%D9%84%D9%87 خیانت‌های یک وثوق‌الدوله - پژوهشکده تاریخ معاصر]</ref><ref name=":4">[http://pajoohe.ir/%D8%AE%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86-%D9%88%D8%AB%D9%88%D9%82__a-43616.aspx خاندان وثوق - پژوهه]</ref><ref name=":5">کتاب «تاریخ مشروطه ایران»، تألیف احمد کسروی</ref>


در ۱۳۱۲ قمری به عتبات سفر کرد و از درس میرزا محمدحسن شیرازی و میرزا محمدحسین نجفی اصفهانی (شهرستانی) بهره برد، اما به دلیل فوت شیرازی و ناسازگاری هوا، بازگشت. در تهران، به حوزه سید محمد طباطبایی پیوست که او را «مؤسس مشروطیت ایران» می‌دانست. با تأسیس مدرسه اسلام توسط طباطبایی، مسئولیت نظم و تدریس را بر عهده گرفت و به فرمان اتابک (علی‌اصغر خان) لقب ناظم‌الاسلام یافت. او شاهد مستقیم حوادثی چون واگذاری امتیاز تالبوت، قتل [[ناصرالدین شاه]]، تشکیل مجلس شورای ملی، به توپ بستن مجلس، دوره استبداد صغیر، فتح تهران توسط مجاهدان ملی، عزل [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]] و به تخت نشستن [[احمد شاه|احمدشاه]] بود. این رویدادها او را به نواندیش سیاسی و مشروطه‌خواه تبدیل کرد. گرایش‌های سیاسی‌اش شامل ظلم‌ستیزی، رفع عقب‌ماندگی، انتقاد از جهل عمومی، آگاه‌سازی قشرها جامعه، ضرورت آزادی سیاسی، اجرای قانون، مشروطه‌خواهی و اعتدال و نفی خشونت بود. او نظریه‌پرداز نبود، بلکه مورخ سیاسی بود که تحولات را بر اساس دیده‌ها و شنیده‌های مستقیم ثبت می‌کرد.
== زندگی و پیشینه خانوادگی ==
[[پرونده:وثوق‌الدوله؛3.jpg|جایگزین=پرونده:وثوق‌الدوله|بندانگشتی|240x240پیکسل|پرونده:وثوق‌الدوله]]میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در سال ۱۲۵۰ ش (۱۲۸۸ ق) در تهران، در خانواده‌ای اشرافی از خاندان وثوق متولد شد. پدرش، میرزا ابراهیم خان، از صاحب‌منصبان قاجار بود و برادرش، احمد خان قوام‌السلطنه، بعدها سیاستمدار برجسته‌ای شد. خاندان وثوق به دلیل نفوذ در دربار قاجار، جایگاه اجتماعی بالایی داشتند.


مهم‌ترین اثرش «تاریخ بیداری ایرانیان» است که پس از مشروطیت نگاشته شد و دوره جدیدی در تاریخ‌نگاری ایران گشود. این کتاب، خاطرات روزانه از ذی‌الحجه ۱۳۲۲ تا رجب ۱۳۲۷ قمری، شامل مقدمه‌ای بلند بر زندگی رجال مبارز (مانند سید جمال‌الدین اسدآبادی، [[میرزارضا کرمانی|میرزا رضا کرمانی]]، سید محمد طباطبایی، [[امیرکبیر]] و سپهسالار)، شرح امتیاز رژی، وقایع اواخر ناصری، انجمن مخفی، حوادث کرمان، غوغای متشرعه و شیخیه، واقعه عمارت بانک، هجرت علما به عبدالعظیم و قم، تحصن در سفارت انگلیس، صدور فرمان مشروطیت، مذاکرات سیاسی، به توپ بستن مجلس و تعطیلی مشروطه است. ناظم‌الاسلام نقطه آغاز ترقی را صدارت امیرکبیر می‌دانست و از ناصرالدین و [[مظفرالدین شاه]] به عنوان دمدمی‌مزاج انتقاد می‌کرد. نثر کتاب ساده و روان است و منابع آن اسناد، تلگرام‌ها و گزارش‌های مستقیم است. دیگر آثارش عمدتاً کتاب‌های درسی مانند «شمس‌التصاریف»، «شمس‌اللغات»، «خلاصه‌العوامل»، «مقامات حریری» و «علائم‌الظهور» بودند. او مدیر روزنامه‌های «نوروز» و «کوکب دری» (از ۱۳۲۵ قمری) بود. پس از ۱۳۳۰ قمری به کرمان بازگشت، ریاست دادگاه تجدیدنظر را بر عهده گرفت و بر اثر آنفلوانزا درگذشت. دیدگاهش روشنفکری مذهبی عرف‌گرا، آزادی‌خواه و اصلاح‌طلب بود که روابط مذهبی و سیاسی را بی‌پرده توصیف می‌کرد.<ref name=":0">[https://akharinkhabar.ir/book/7994786/%D8%AF%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D9%87-%D9%86%D8%A7%D8%B8%D9%85-%C2%AD%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C درباره ناظم‌الاسلام کرمانی - آخرین خبر]</ref><ref name=":1">[https://rasekhoon.net/article/show/1316975 انديشه سياسی ناظم الاسلام کرمانی - راسخون]</ref><ref name=":2">[https://payamema.ir/payam/articlerelation/9849 ناظم الاسلام کرمانی و تاریخ بیداری ایرانیان - پیام ما]</ref><ref name=":3">[https://melliun.org/iran/375790 معرفی کتاب تاریخ بیداری ایرانیان نوشته ناظم الاسلام کرمانی - ملّیون ایران]</ref><ref name=":4">[https://ketabrah.com/author/6420-%D9%86%D8%A7%D8%B8%D9%85-%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C زندگینامه و بهترین کتاب‌های ناظم الاسلام کرمانی - کتابراه]</ref><ref name=":5">[https://kerman-blog.ir/%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%86%D8%A7%D8%B8%D9%85%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85-%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C/ زندگی‌نامه ناظم‌الاسلام کرمانی - کرمان بلاگ]</ref>
=== تحصیلات و ورود به سیاست ===
وثوق‌الدوله تحصیلات اولیه خود را در دارالفنون تهران آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل به فرانسه اعزام شد، جایی که علوم سیاسی و ادبیات آموخت. او پس از بازگشت در سال ۱۲۷۵، به‌عنوان کارمند وزارت خارجه وارد خدمت شد و به دلیل هوش و مهارت دیپلماتیک، به‌سرعت در دربار قاجار پیشرفت کرد.


== زندگی و تحصیلات ==
=== فعالیت ادبی ===
میرزا محمد، مشهور به ناظم‌الاسلام کرمانی، فرزند علی، در سال ۱۲۸۰ قمری (۱۲۴۱ خورشیدی، برابر با ۱۸۶۳ میلادی) در شهر کرمان و در دوره پادشاهی [[ناصرالدین شاه]] قاجار به دنیا آمد. او در خانواده‌ای مؤمن و متعهد به احکام شریعت بزرگ شد و دومین فرزند بود. کرمان در آن زمان یکی از مراکز پرتلاطم ایران بود که بنادر جنوبی‌اش در محاصره بریتانیا قرار داشت و ناامنی و آشوب بر سراسر کشور سایه افکنده بود. از هفت‌سالگی به مکتب رفت و تحصیل خواندن و نوشتن فارسی و مقدمات عربی را آغاز کرد. شوق او به آموختن چنان بود که در ۱۵سالگی به تدریس مقدمات و ادبیات پرداخت و در ۲۰سالگی از تحصیل صرف و نحو، حساب، منطق و هیئت قدیم فراغت یافت و قادر به تدریس این علوم شد.<ref name=":0" /><ref name=":4" /><ref name=":1" /><ref name=":5" />  
وثوق‌الدوله شاعری با تخلص «حسن» بود و دیوان شعری به سبک کلاسیک فارسی سرود. اشعار او که اغلب مضامین عاشقانه و اجتماعی داشتند، در محافل ادبی قاجار مورد توجه بود، هرچند فعالیت ادبی‌اش در سایه سیاستمداری‌اش قرار گرفت.<ref name=":3" /><ref name=":4" /><ref name=":0" />


=== تأثیر محیط کرمان بر شخصیت ناظم‌الاسلام ===
== نقش در انقلاب مشروطیت ==
محیط پرتلاطم کرمان در دوره کودکی و جوانی ناظم‌الاسلام کرمانی نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت و گرایش‌های فکری او داشت. در آن زمان، کرمان با ناامنی‌های داخلی و محاصره بنادر جنوبی توسط بریتانیا مواجه بود که فضای سیاسی و اجتماعی آشوبی را به وجود آورده بود. این شرایط، همراه با معاشرت با شخصیت‌هایی چون میرزا آقاخان کرمانی، نویسنده انقلابی و آزادی‌خواه، زمینه‌ساز گرایش ناظم‌الاسلام به ظلم‌ستیزی و آزادی‌خواهی شد. فضای فکری کرمان، که در آن روشنفکران و علما به بحث درباره اصلاحات و مبارزه با استبداد می‌پرداختند، او را به مطالعه آثار تجددخواهانه‌ای چون نوشته‌های میرزا ملکم‌خان و مستشارالدوله سوق داد. این تأثیرات اولیه، انگیزه او برای مهاجرت به تهران و پیوستن به جریان‌های مشروطه‌خواهانه را تقویت کرد و او را به یکی از فعالان فکری دوره مشروطه تبدیل نمود.<ref name=":5" /><ref name=":0" /><ref name=":1" />  
=== حمایت اولیه از مشروطه ===
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در جریان انقلاب مشروطیت (۱۲۸۵–۱۲۸۸ ش) به‌عنوان یکی از سیاستمداران جوان از مشروطه‌خواهان حمایت کرد. او در سال ۱۲۸۵، به‌عنوان عضو انجمن‌های مشروطه‌خواه تهران، در تدوین قانون اساسی و مذاکرات با دربار نقش داشت. او همچنین با سخنرانی‌هایش در حمایت از مجلس شورای ملی، به ترویج ایده‌های قانون‌گرایی و محدود کردن قدرت شاه کمک کرد.<ref name=":0" /><ref name=":5" />


=== اساتید اولیه و پیشرفت در علوم ===
=== تغییر مواضع در استبداد صغیر ===
ناظم‌الاسلام در نوجوانی، شاگردی میرزا عبدالحسین بردسیری (معروف به [[میرزا آقاخان کرمانی]]، نویسنده انقلابی و شهید در راه آزادی)، شیخ احمد روحی (معروف به خبیرالملک) و میرزا حسن خان شد و در محضر آن‌ها علوم عقلیه، نقلیه، منطق و اشارات را تلمذ نمود. میرزا آقاخان کرمانی معلم او در منطق و شرح اشارات بود. ناظم‌الاسلام در حالی که به ادبیات عرب و فارسی تسلط یافته بود، به زبان‌های انگلیسی و فرانسه احاطه پیدا کرد و در علوم ریاضی، تجربی و حکمت الهی دستی وافر یافت. در اوان ۲۰سالگی، ضمن بهره‌گیری از محضر حاج شیخ ابوجعفر مجتهد (فرزند حاج آقا احمد احمدی کرمانی)، درس‌های استاد را به دیگر طلاب آموزش می‌داد. در آن دوران، محصلین روشنفکر علوم معقول را بر فقه و اصول ترجیح می‌دادند و طلاب خوش‌ذوق مانند ناظم‌الاسلام برای رهایی از تحقیر، مدتی را صرف آموختن علم معقول کردند. از این رو، مدتی در اصفهان در محضر اساتید علوم معقول حاضر شد.<ref name=":2" /><ref name=":1" /><ref name=":0" /><ref name=":4" />  
با آغاز [[استبداد صغیر]] (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، وثوق‌الدوله به دلیل فشارهای دربار [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]]، از حمایت فعال مشروطه فاصله گرفت. او در این دوره به‌عنوان واسطه بین دربار و مشروطه‌خواهان عمل کرد، اما برخی اقداماتش، مانند مذاکره با دربار برای حفظ ثبات، از سوی انقلابیون به‌عنوان سازشکاری تلقی شد. این تغییر مواضع به کاهش محبوبیت او در میان برخی مشروطه‌خواهان منجر شد.<ref name=":2" /><ref name=":6">کتاب «تاریخ هجده‌ساله آذربایجان»، تألیف احمد کسروی</ref>


=== مهاجرت به تهران و تحصیلات عالی ===
== نخست‌وزیری در دوره احمدشاه ==
در محرم ۱۳۰۹ قمری (۲۸سالگی)، با دلی پرشور و سری پر از اندیشه‌های آزادی‌خواهانه، برای تکمیل تحصیلات عزم تهران کرد. در تهران، در حوزه درس میرزا ابوالحسن جلوه، سید شهاب‌الدین شیرازی، حاج میرزا حسن آشتیانی و حاج شیخ هادی نجم‌آبادی حاضر شد. شیخ هادی نجم‌آبادی، یکی از نخستین بیدارگران راه آزادی و مشروطه، تأثیر زیادی بر او گذاشت. چندی از ورودش نگذشته بود که مسئله رژی و تنباکو پیش‌آمد و شور و شوق درونی نسبت به آزادی، تنفر از ظلم قاجار به اهل کرمان، معاشرت با میرزا آقاخان کرمانی، مطالعه آثار منادیان آزادی مانند میرزا ملکم‌خان و مستشارالدوله، و گرایش به مجتهدین مخالف استبداد، او را به فعالیت‌های سیاسی کشاند. پس از قتل ناصرالدین شاه توسط میرزا رضا کرمانی، کرمانی‌های مقیم تهران اهانت‌های شدیدی تحمل کردند و برخی نام خانوادگی خود را تغییر دادند، که این امر بر او تأثیر گذاشت. او در تهران، به تدریس دروس سطح، شرح لمعه، عربی، صرف، نحو، ادبیات و ریاضیات پرداخت.<ref name=":1" /><ref name=":2" /><ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":0" />  
[[پرونده:وثوق الدوله و احمدشاه.jpg|جایگزین=وثوق‌الدوله، احمدشاه و جمعی از درباریان|بندانگشتی|280x280پیکسل|وثوق‌الدوله، احمدشاه و جمعی از درباریان]]
وثوق‌الدوله در دوره احمدشاه سه بار نخست‌وزیر شد (۱۲۹۴–۱۲۹۵، ۱۲۹۶–۱۲۹۷، و ۱۲۹۸–۱۲۹۹ ش). در اولین دوره، او کابینه‌ای با حضور سیاستمداران باتجربه تشکیل داد و اصلاحاتی مانند تأسیس ژاندارمری ملی و اصلاح نظام مالیاتی را آغاز کرد. این اقدامات برای تقویت دولت مرکزی در برابر نفوذ خارجی (روسیه و انگلیس) بود، اما با مقاومت محافظه‌کاران مواجه شد. در دومین دوره نخست‌وزیری، او با بحران جنگ جهانی اول و اشغال ایران توسط نیروهای خارجی روبه‌رو شد و تلاش کرد با مذاکره با انگلیس، ثبات کشور را حفظ کند.<ref name=":1" /><ref name=":4" />


== فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی ==
=== سومین دوره و زمینه‌سازی قرارداد ۱۹۱۹ ===
وثوق‌الدوله در سومین دوره نخست‌وزیری با هدف تقویت اقتصاد و ارتش، مذاکرات قرارداد ۱۹۱۹ را با انگلیس آغاز کرد. او با حمایت احمدشاه و به دلیل ضعف مالی دولت، این قرارداد را به‌عنوان راه‌حلی برای بازسازی کشور می‌دید، اما این تصمیم به منفوریت او منجر شد.<ref name=":2" /><ref name=":3" />


=== پیوستن به حوزه طباطبایی و لقب ناظم‌الاسلام ===
== قرارداد ۱۹۱۹ ==
ورود به حوزه درس آیت‌الله سید محمد طباطبایی، سرشناس‌ترین روحانی مشروطه‌خواه و رهبر جنبش مشروطه، نقطه عطفی در زندگی او بود. ناظم‌الاسلام او را «مؤسس مشروطیت ایران» می‌دانست. طباطبایی مدرسه حاج رجبعلی (در محله سنگلج تهران، امروزه حوالی پارک شهر) را تأسیس کرد و هر روز در آنجا حوزه درسی تشکیل داد. ناظم‌الاسلام مسئولیت نظم و تدریس را بر عهده گرفت و به همین دلیل، به لقب ناظم‌الاسلام شهرت یافت. این لقب بعدها به فرمان اتابک (علی‌اصغر خان صدراعظم) رسمی شد. در این دوره، شاهد واگذاری امتیاز تالبوت در زمان ناصرالدین شاه بود و به عنوان شاهد عینی، مسائل و حوادث مرتبط را مشاهده کرد. او همزمان، جذب افکار جدید در لباس آزادی‌خواهی، قانون‌خواهی و مشروطه‌خواهی شد.<ref name=":3" /><ref name=":2" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /><ref name=":5" />  
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در سومین دوره نخست‌وزیری‌اش قرارداد ۱۹۱۹ را با دولت بریتانیا امضا کرد. این قرارداد، در پی ضعف مالی و نظامی ایران پس از جنگ جهانی اول، با هدف بازسازی اقتصاد و ارتش طراحی شد. طبق قرارداد، امور مالی و نظامی ایران تحت نظارت مستشاران انگلیسی قرار می‌گرفت و در ازای آن، انگلیس وامی ۲ میلیون پوندی به ایران اعطا می‌کرد. وثوق‌الدوله این قرارداد را راهی برای تقویت دولت مرکزی می‌دانست، اما تاریخنگاران تأکید دارند که مذاکرات بدون اطلاع مجلس و در خفا انجام شد.<ref name=":2" /><ref name=":3" />


=== نقش در جنبش مشروطه و حوادث کلیدی ===
=== واکنش‌ها و پیامدها ===
در آستانه انقلاب مشروطیت، ناظم‌الاسلام در جریانات سیاسی و اجتماعی پایتخت فعال بود. تشکیل مجلس شورای ملی، به توپ بستن مجلس اول، حوادث دوره استبداد صغیر، فتح تهران توسط مجاهدان ملی، عزل محمدعلی شاه و به تخت نشستن احمدشاه، از مهم‌ترین رویدادهایی بودند که او را به نواندیش سیاسی تبدیل کردند. او در کنار فعالان مشروطه دیدار و همفکری داشت و بیش از آنکه مرد سیاست باشد، نویسنده تحولات سیاسی بود. گرایش‌های سیاسی‌اش شامل ظلم‌ستیزی، رفع عقب‌ماندگی، انتقاد از جهل عمومی، آگاه‌سازی قشرها، ضرورت آزادی سیاسی، اجرای قانون، مشروطه‌خواهی، اعتدال و نفی خشونت بود. به عنوان مورخ سیاسی، تلاش‌های ملت در مبارزه با استبداد را بر اساس دیده‌ها و شنیده‌های مستقیم توصیف می‌کرد و معیاری برای راهنمایی انسان امروز از سرگذشت گذشته ارائه می‌داد. او روزنامه‌نگار بود و مدیر روزنامه‌های «نوروز» و «کوکب دری» (از سال سوم، ۱۳۲۵ قمری) شد.<ref name=":1" /><ref name=":0" /><ref name=":3" /><ref name=":4" />  
قرارداد ۱۹۱۹ با اعتراضات گسترده علما، روشنفکران، و مردم مواجه شد. چهره‌هایی مانند [[سید حسن مدرس]] و گروه‌های مشروطه‌خواه، قرارداد را خیانت به استقلال ایران تلقی کردند، زیرا به نفوذ کامل انگلیس بر امور کشور منجر می‌شد. این اعتراضات، همراه با اتهامات رشوه (۵۰۰ هزار پوند) به وثوق‌الدوله و کابینه‌اش، به برکناری او در سال ۱۲۹۹، انجامید. این قرارداد هرگز اجرا نشد و به تقویت نهضت‌های ضداستعماری، مانند جنبش جنگل، کمک کرد.<ref name=":2" /><ref name=":1" /><ref name=":6" />


=== فعالیت‌های روزنامه‌نگاری ناظم‌الاسلام ===
== روابط دیپلماتیک و نقش در مذاکرات خارجی ==
ناظم‌الاسلام کرمانی به عنوان روزنامه‌نگار، نقش مهمی در آگاه‌سازی جامعه در دوره مشروطه ایفا کرد. او از سال ۱۳۲۵ قمری مدیریت روزنامه‌های «نوروز» و «کوکب دری» را بر عهده داشت. این روزنامه‌ها به ترویج افکار مشروطه‌خواهانه، آزادی‌خواهی و قانون‌مداری اختصاص داشتند و به موضوعاتی چون ظلم‌ستیزی، ضرورت اصلاحات اجتماعی و سیاسی، و انتقاد از استبداد قاجار می‌پرداختند. ناظم‌الاسلام از این پلتفرم‌ها برای اطلاع‌رسانی درباره رویدادهای سیاسی، مانند تشکیل مجلس شورای ملی و تحصن‌های علما، استفاده می‌کرد. او با نثر ساده و روان خود، تلاش داشت تا قشرها مختلف جامعه را با مفاهیم مشروطیت و حقوق ملت آشنا کند. این فعالیت‌ها او را به یکی از چهره‌های برجسته روشنفکری مذهبی تبدیل کرد که از رسانه برای پیشبرد اهداف اصلاح‌طلبانه بهره می‌برد. دیدگاه‌های او در این روزنامه‌ها، از جمله تأکید بر اعتدال و نفی خشونت، با گرایش‌های سیاسی‌اش در «تاریخ بیداری ایرانیان» همخوانی داشت و به گسترش آگاهی عمومی کمک کرد.<ref name=":1" /><ref name=":4" /><ref name=":3" />  
[[پرونده:وثوق‌الدوله، مجلس اول.jpg|جایگزین=وثوق‌الدوله در میان عده‌ای از نمایندگان دوره اول مجلس شورای ملی|بندانگشتی|304x304پیکسل|وثوق‌الدوله در میان عده‌ای از نمایندگان دوره اول مجلس شورای ملی]]
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در دوره‌های نخست‌وزیری نقش کلیدی در مذاکرات دیپلماتیک با قدرت‌های خارجی، به‌ویژه انگلیس و روسیه، داشت. او در جنگ جهانی اول، با هدف حفظ ثبات ایران در برابر اشغال بخش‌هایی از کشور توسط نیروهای خارجی، با انگلیس برای تأمین مالی و تسلیحاتی مذاکره کرد. این مذاکرات زمینه‌ساز قرارداد ۱۹۱۹ شد، اما پیش‌تر نیز شامل توافقات مالی و نظامی بود که به تقویت دولت مرکزی کمک کرد. وثوق‌الدوله با مهارت دیپلماتیک خود، روابط نزدیکی با سفارت انگلیس برقرار کرد، هرچند این نزدیکی به اتهام وابستگی منجر شد.<ref name=":3" /><ref name=":1" />


=== سفر به عتبات و بازگشت ===
=== انتقادات به نفوذ خارجی ===
در ۱۳۱۲ قمری، برای خواندن فلسفه و بهره از محضر بزرگان، راهی عتبات عالیات شد و از حوزه درس میرزا محمدحسن شیرازی و میرزا محمدحسین نجفی اصفهانی (شهرستانی) بهره برد. چون از دست میرزای شیرازی، میرزای آشتیانی و سایر علمای دین و علم ایران، رخصت اجتهاد یافت. اما اندکی پس از حضور، به دلیل فوت میرزای شیرازی و ناسازگاری هوای آنجا، به تهران بازگشت.<ref name=":2" /><ref name=":0" /><ref name=":4" />  
تاریخنگارانی مانند [[احمد کسروی]]، تأکید دارند که روابط دیپلماتیک وثوق‌الدوله با انگلیس و روسیه، به‌ویژه در مذاکرات مالی و قرارداد ۱۹۱۹، به افزایش نفوذ خارجی در ایران دامن زد. او متهم شد که با پذیرش وام‌ها و مستشاران خارجی، استقلال ایران را تضعیف کرد. این انتقادات، به‌ویژه از سوی علما و مشروطه‌خواهان، جایگاه او را به‌عنوان سیاستمداری فرصت‌طلب و وابسته به بیگانه تثبیت کرد، هرچند برخی منابع مهارت او در مدیریت بحران‌های دیپلماتیک در شرایط دشوار جنگ جهانی را ستایش می‌کنند.<ref name=":2" /><ref name=":6" />


== آثار و میراث ==
== تبعید و زندگی پس از نخست‌وزیری ==
[[پرونده:وثوق الدوله؛1.jpg|جایگزین=وثوق الدوله|بندانگشتی|250x250پیکسل|وثوق الدوله]]
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله پس از برکناری از سمت نخست‌وزیری در سال ۱۲۹۹، به دلیل اعتراضات علیه قرارداد ۱۹۱۹، به اروپا تبعید شد. او در فرانسه و انگلستان اقامت کرد و تا سال ۱۳۰۴، از فعالیت سیاسی دور ماند. در این دوره، او به فعالیت‌های ادبی و نگارش خاطراتش پرداخت، اما به دلیل منفوریت ناشی از قرارداد، از سیاست ایران کنار گذاشته شد.<ref name=":1" /><ref name=":4" />


=== کتاب‌های درسی و دیگر تألیفات ===
=== بازگشت و دوره پهلوی ===
آثار مکتوب ناظم‌الاسلام عمدتاً کتاب‌های درسی مدارس دوره مشروطه بودند، از جمله «شمس‌التصاریف»، «شمس‌اللغات»، «خلاصه‌العوامل»، «مقامات حریری» (ترجمه) و «علائم‌الظهور» (درباره علائم ظهور امام زمان). این کتاب‌ها به موضوعاتی چون صرف و نحو عربی می‌پرداختند. آموزگاری تا پایان عمر یکی از افتخارات او بود و همواره به تدریس پرداخت.<ref name=":0" /><ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":3" />
وثوق‌الدوله در سال ۱۳۰۴ به ایران بازگشت، اما در دوره پهلوی فعالیت سیاسی محدودی داشت. او به‌عنوان مشاور غیررسمی در برخی امور مالی و دیپلماتیک فعالیت کرد، اما هرگز به جایگاه قبلی بازنگشت. وثوق‌الدوله در تهران به زندگی آرام و دور از سیاست ادامه داد.


=== نقش آموزشی ناظم‌الاسلام ===
=== مرگ ===
ناظم‌الاسلام کرمانی به عنوان معلم، نقشی برجسته در تربیت نسل جدید در دوره مشروطه داشت. او در مدرسه اسلام، که توسط آیت‌الله سید محمد طباطبایی تأسیس شده بود، مسئولیت تدریس دروسی چون صرف و نحو عربی، ادبیات فارسی و ریاضیات را بر عهده داشت. این مدرسه به ترویج افکار مشروطه‌خواهانه و آگاه‌سازی شاگردان درباره حقوق ملت و قانون‌مداری کمک می‌کرد. ناظم‌الاسلام با استفاده از جایگاه آموزشی خود، ایده‌های آزادی‌خواهی و اصلاحات اجتماعی را به شاگردان منتقل می‌کرد و به پرورش نسلی آگاه و متعهد به آرمان‌های مشروطه کمک نمود. او تا پایان عمر به حرفه آموزگاری افتخار می‌کرد و آن را بخشی از رسالت خود در بهبود وضعیت فرهنگی و اجتماعی ایران می‌دانست. فعالیت‌های آموزشی او مکمل آثار مکتوبش، مانند کتاب‌های درسی، بود که برای تربیت دانش‌آموزان دوره مشروطه تألیف شده بودند.<ref name=":4" /><ref name=":0" /><ref name=":3" />  
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در ۱۲ بهمن ۱۳۲۹، (۲ فوریه ۱۹۵۱ م) در تهران درگذشت. او در سن ۷۹ سالگی، به دلیل کهولت سن و بیماری‌های مرتبط با آن، در منزل شخصی‌اش از دنیا رفت. مرگ او در محافل سیاسی و عمومی بازتاب گسترده‌ای نداشت، زیرا به دلیل منفوریت ناشی از قرارداد ۱۹۱۹، از صحنه سیاسی ایران کنار گذاشته شده بود. با این حال، برخی محافل ادبی، به دلیل دیوان شعرش با تخلص «حسن»، از او به‌عنوان شاعری توانمند یاد کردند. مرگ وثوق‌الدوله پایان زندگی سیاستمداری بود که زمانی نفوذ قابل‌توجهی در دربار قاجار داشت، اما در دوره پهلوی به حاشیه رانده شد.<ref name=":0" /><ref name=":4" />


=== تاریخ بیداری ایرانیان ===
== میراث ==
مهم‌ترین و مشهورترین اثر او «تاریخ بیداری ایرانیان» است که پس از برقراری مشروطیت نگاشته شد و دوره جدیدی در تاریخ‌نگاری ایران گشود. این کتاب، بیشتر خاطرات روزانه از ذی‌الحجه ۱۳۲۲ تا رجب ۱۳۲۷ قمری، به کوشش علی‌اکبر سعیدی سیرجانی تصحیح شده است. بخش اول شامل مقدمه‌ای بلند (به حجم یک مجلد) و سه جلد است. مقدمه شرحی از زندگی رجال مبارز و معاصر مؤلف مانند سید جمال‌الدین اسدآبادی، میرزا رضا کرمانی، روحانیانی چون سید محمد طباطبایی، و دولت‌مردانی ترقی‌خواه چون امیرکبیر و میرزا حسین‌خان سپهسالار است. ناظم‌الاسلام نقطه آغازین ترقی ایرانیان را دوران صدارت امیرکبیر می‌داند. او شرح مبسوطی در کتاب بیداری ایرانیان از امتیازنامه رژی، دعوای علما و دربار، و نامه‌ها و تلگرام‌های فراوان دو گروه آورده است.<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":1" />


جلدهای یکم تا سوم بیداری ایرانیان، رویدادهایی از ذی‌الحجه ۱۳۲۲ تا رمضان ۱۳۲۴ قمری، شامل مباحث انجمن مخفی، واقعه کرمان و غوغای متشرعه و شیخیه، واقعه عمارت بانک یا مدرسه چال، تاریخچه وضع ارامنه، شایعه تکفیر مظفرالدین شاه به فتوای سید عبدالله بهبهانی به جرم تحریک ارامنه به قتل سلطان عبدالحمید، هجرت علما به آرامگاه عبدالعظیم و سپس قم، تحصن در سفارت انگلیس، صدور فرمان مشروطیت، و ذکر نام روزنامه‌ها و مدارس دوره مظفری. ناظم‌الاسلام کوشید رویدادها را روزبه‌روز بنویسد. جلد دوم (جلدهای چهارم و پنجم، اضافات و ملحقات)، وقایع شوال ۱۳۲۴ تا رجب ۱۳۲۷، گزارش‌ها تا بیستم صفر ۱۳۲۵ برای چاپ آماده بود، اما با مخالفت [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]] و رویارویی شاه و ملت، از نشر خودداری کرد. از جمادی‌الاولی ۱۳۲۶، پس از بستن مجلس به توپ (یوم التوپ) و تعطیلی مشروطه، لحن را احتیاطی کرد. مضمون، منابع (اسناد و گزارش‌های مستقیم)، و سبک منثور ساده و روان، این اثر را بی‌سابقه کرد. او از ناصرالدین و مظفرالدین شاه به عنوان دمدمی‌مزاج و ساده‌لوح یاد می‌کند.<ref name=":3" /><ref name=":0" /><ref name=":4" /><ref name=":2" />  
=== تأثیر بر سیاست ایران ===
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله با سه دوره نخست‌وزیری و نقش در مشروطیت، تأثیر قابل‌توجهی بر سیاست قاجار گذاشت. اصلاحات او، مانند تأسیس ژاندارمری ملی و اصلاح نظام مالیاتی، به تقویت دولت مرکزی کمک کرد، اما قرارداد ۱۹۱۹، که امور مالی و نظامی ایران را به انگلیس واگذار کرد، به‌عنوان خیانت به استقلال ملی ثبت شد. این قرارداد به تشدید نهضت‌های ضداستعماری، مانند جنبش جنگل، و تضعیف جایگاه قاجار منجر شد.<ref name=":3" /><ref name=":1" /><ref name=":6" />


=== سبک و اهمیت «تاریخ بیداری ایرانیان» ===
=== جایگاه در تاریخ و فرهنگ ===
کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» نه تنها به دلیل محتوای غنی، بلکه به سبب سبک نگارش و منابع مورد استفاده، اثری بی‌سابقه در تاریخ‌نگاری ایران محسوب می‌شود. ناظم‌الاسلام این اثر را با نثری ساده، روان و قابل فهم برای عموم نگاشت که از سبک‌های پیچیده و متکلف رایج در آن دوره فاصله داشت. او برای نگارش از منابع دست‌اول مانند اسناد رسمی، تلگرام‌های علما و دربار، گزارش‌های مستقیم شاهدان عینی، و مکاتبات سیاسی استفاده کرد. این منابع، که شامل نامه‌های محرمانه و گزارش‌های انجمن‌های مخفی بود، به کتاب اعتباری تاریخی بخشید. سبک وقایع‌نگاری روزبه‌روز او، که از ذی‌الحجه ۱۳۲۲ تا رجب ۱۳۲۷ قمری را دربرمی‌گیرد، امکان ثبت دقیق تحولات مشروطه را فراهم کرد. این اثر به عنوان منبعی کلیدی برای مطالعه تاریخ مشروطیت شناخته می‌شود، زیرا جزئیاتی از مذاکرات سیاسی، تحصن‌ها، و جدال‌های میان ملت و دربار ارائه می‌دهد که در دیگر منابع کمتر یافت می‌شود. ناظم‌الاسلام با این کتاب، دوره جدیدی در تاریخ‌نگاری ایران گشود و الگویی برای ثبت تاریخ به صورت بی‌طرفانه و مستند ارائه داد. اهمیت این اثر در بازتاب عینی رویدادها و حفظ میراث مبارزات ملت ایران برای نسل‌های آینده است.<ref name=":3" /><ref name=":2" /><ref name=":0" />
وثوق‌الدوله به دلیل قرارداد ۱۹۱۹ و اتهامات رشوه، در تاریخ ایران به‌عنوان نمادی از خیانت و وابستگی به بیگانه شناخته می‌شود. تاریخنگارانی مانند احمد کسروی او را سیاستمداری ماهر اما فرصت‌طلب توصیف می‌کنند که منافع ملی را فدای ثبات سیاسی کرد. با این حال، فعالیت ادبی او، از جمله دیوان شعرش با تخلص «حسن»، به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی‌اش در محافل ادبی قاجار ارزشمند است. میراث او در تاریخ ایران ترکیبی از دستاوردهای سیاسی (اصلاحات) و بدنامی (قرارداد ۱۹۱۹) است.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":5" />
 
=== دیدگاه‌های سیاسی و سبک کلی آثار ===
ناظم‌الاسلام نظریه‌پرداز یا فیلسوف سیاسی نبود، بلکه دارای گرایش‌های عمومی سیاسی بود و به تأمل مستقل در امر سیاسی نپرداخت. در لابه‌لای وقایع‌نگاری، دیدگاه‌هایی چون ظلم‌ستیزی، رفع عقب‌ماندگی، انتقاد از جهل، آگاه‌سازی، آزادی سیاسی، قانون، مشروطه‌خواهی، اعتدال و نفی خشونت را بیان کرد. او را می‌توان روشنفکر مذهبی عرف‌گرا، آزادی‌خواه، اصلاح‌طلب و مبارز معرفی کرد که در نوشته‌ها از روابط و جدل‌های دو قدرت مذهبی و سیاسی پرده برمی‌داشت. در واقع تلاش ناظم‌الاسلام در بهبود وضعیت سیاسی و اجتماعی مملکت بود.<ref name=":1" /><ref name=":4" /><ref name=":3" />
 
== سال‌های پایانی و درگذشت ==
ناظم الاسلام پس از کسب تجربیات فراوان و به علت بالا رفتن سن، در ۱۳۳۰ قمری به زادگاه کرمان بازگشت. او ریاست دادگاه تجدیدنظر شهر را بر عهده گرفت و تا پایان عمر در آنجا ماند.<ref name=":4" /><ref name=":3" /><ref name=":5" />
 
=== فعالیت‌های قضایی در کرمان ===
پس از بازگشت به کرمان در سال ۱۳۳۰ قمری، ناظم‌الاسلام کرمانی به عنوان رئیس دادگاه تجدیدنظر شهر منصوب شد. او در این جایگاه، با بهره‌گیری از تجربیاتش در تهران و آگاهی از مفاهیم مشروطه‌خواهی، به رسیدگی عادلانه به پرونده‌های قضایی پرداخت. گرچه اطلاعات محدودی درباره جزئیات فعالیت‌های قضایی او در دست است، اما منابع نشان می‌دهند که او به عنوان قاضی، رویکردی منصفانه و اصلاح‌طلبانه داشت و تلاش کرد تا عدالت را در زادگاه خود برقرار کند. این نقش، مکمل فعالیت‌های پیشین او در زمینه آموزش و روزنامه‌نگاری بود و نشان‌دهنده تعهد او به بهبود جامعه بود.<ref name=":4" /><ref name=":5" />
 
=== درگذشت ===
ناظم‌الاسلام در ۱۳۳۷ قمری (۱۲۹۸ خورشیدی، ۱۹۱۹ میلادی)، بر اثر همه‌گیری آنفلوانزا در کرمان، درگذشت. میراث او به عنوان شاهد عینی مشروطیت، تاریخ‌نگار بی‌باک و معلم، در ثبت تحولات برای نسل‌های آینده ماندگار است.<ref name=":4" /><ref name=":5" /><ref name=":0" />  


== منابع ==
== منابع ==

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۲ اکتبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۸:۱۱

برای صفحه تمرین.jpg
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله
وثوق‌الدوله؛2.jpg
میرزاحسن خان وثوق‌الدوله، نخست‌وزیر دوره قاجار
شناسنامه
زادروز۱۲۵۰ خورشیدی
زادگاهتهران،
تاریخ مرگ۱۲ بهمن ۱۳۲۹
محل مرگتهران،
تحصیلاتعلوم سیاسی و ادبیات، دارالفنون و فرانسه
اطلاعات سیاسی
حزب سیاسیوابسته به دربار قاجار
سمتنخست‌وزیر احمدشاه
سمت‌های پیشینکارمند وزارت خارجه، عضو انجمن‌های مشروطه‌خواه

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله، (متولد سال ۱۲۵۰، تهران – درگذشته ۱۲ بهمن ۱۳۲۹ ه‍. ش، تهران) سیاستمدار، نخست‌وزیر قاجار، و شاعر ایرانی، یکی از چهره‌های برجسته و منفور تاریخ ایران بود. او در تهران در خانواده‌ای اشرافی متولد شد و تحصیلاتش را در دارالفنون و فرانسه گذراند. وثوق‌الدوله در دوره مظفرالدین شاه وارد سیاست شد و در جریان انقلاب مشروطه (۱۲۸۵–۱۲۸۸ ش) از حامیان اولیه مشروطه بود، اما بعدها به دلیل قرارداد ۱۹۱۹ با انگلیس، که امور نظامی و مالی ایران را به مستشاران انگلیسی واگذار کرد، به خیانت متهم شد. او در دوره احمد شاه سه بار نخست‌وزیر شد و در کابینه‌هایش اصلاحاتی مانند تأسیس ژاندارمری و اصلاح مالی انجام داد. قرارداد ۱۹۱۹، که با هدف تقویت اقتصاد و ارتش ایران امضا شد، به دلیل واگذاری کنترل به انگلیس، اعتراضات گسترده علما، روشنفکران، و مردم را برانگیخت و او را به نمادی از خیانت تبدیل کرد. وثوق‌الدوله همچنین دیوان شعری با تخلص «حسن» داشت و اشعارش به سبک کلاسیک سروده شده بود. پس از برکناری از نخست‌وزیری در سال ۱۲۹۹، به اروپا رفت و در دوره پهلوی فعالیت سیاسی محدودی داشت. مهارتش در دیپلماسی و اصلاحات ستایش شده، اما قرارداد ۱۹۱۹ و اتهامات رشوه از انگلیس، او را در تاریخ ایران منفور کرد. برادرش، احمد قوام (قوام‌السلطنه)، نیز سیاستمدار برجسته‌ای بود که در مقاله‌ای جداگانه بررسی می‌شود. میراث وثوق‌الدوله به‌عنوان سیاستمداری پیچیده با تأثیرات مثبت و منفی در تاریخ ایران ماندگار است.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]

زندگی و پیشینه خانوادگی

پرونده:وثوق‌الدوله
پرونده:وثوق‌الدوله

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در سال ۱۲۵۰ ش (۱۲۸۸ ق) در تهران، در خانواده‌ای اشرافی از خاندان وثوق متولد شد. پدرش، میرزا ابراهیم خان، از صاحب‌منصبان قاجار بود و برادرش، احمد خان قوام‌السلطنه، بعدها سیاستمدار برجسته‌ای شد. خاندان وثوق به دلیل نفوذ در دربار قاجار، جایگاه اجتماعی بالایی داشتند.

تحصیلات و ورود به سیاست

وثوق‌الدوله تحصیلات اولیه خود را در دارالفنون تهران آغاز کرد و سپس برای ادامه تحصیل به فرانسه اعزام شد، جایی که علوم سیاسی و ادبیات آموخت. او پس از بازگشت در سال ۱۲۷۵، به‌عنوان کارمند وزارت خارجه وارد خدمت شد و به دلیل هوش و مهارت دیپلماتیک، به‌سرعت در دربار قاجار پیشرفت کرد.

فعالیت ادبی

وثوق‌الدوله شاعری با تخلص «حسن» بود و دیوان شعری به سبک کلاسیک فارسی سرود. اشعار او که اغلب مضامین عاشقانه و اجتماعی داشتند، در محافل ادبی قاجار مورد توجه بود، هرچند فعالیت ادبی‌اش در سایه سیاستمداری‌اش قرار گرفت.[۴][۵][۱]

نقش در انقلاب مشروطیت

حمایت اولیه از مشروطه

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در جریان انقلاب مشروطیت (۱۲۸۵–۱۲۸۸ ش) به‌عنوان یکی از سیاستمداران جوان از مشروطه‌خواهان حمایت کرد. او در سال ۱۲۸۵، به‌عنوان عضو انجمن‌های مشروطه‌خواه تهران، در تدوین قانون اساسی و مذاکرات با دربار نقش داشت. او همچنین با سخنرانی‌هایش در حمایت از مجلس شورای ملی، به ترویج ایده‌های قانون‌گرایی و محدود کردن قدرت شاه کمک کرد.[۱][۶]

تغییر مواضع در استبداد صغیر

با آغاز استبداد صغیر (۱۲۸۷–۱۲۸۸ ش)، وثوق‌الدوله به دلیل فشارهای دربار محمدعلی شاه، از حمایت فعال مشروطه فاصله گرفت. او در این دوره به‌عنوان واسطه بین دربار و مشروطه‌خواهان عمل کرد، اما برخی اقداماتش، مانند مذاکره با دربار برای حفظ ثبات، از سوی انقلابیون به‌عنوان سازشکاری تلقی شد. این تغییر مواضع به کاهش محبوبیت او در میان برخی مشروطه‌خواهان منجر شد.[۳][۷]

نخست‌وزیری در دوره احمدشاه

وثوق‌الدوله، احمدشاه و جمعی از درباریان
وثوق‌الدوله، احمدشاه و جمعی از درباریان

وثوق‌الدوله در دوره احمدشاه سه بار نخست‌وزیر شد (۱۲۹۴–۱۲۹۵، ۱۲۹۶–۱۲۹۷، و ۱۲۹۸–۱۲۹۹ ش). در اولین دوره، او کابینه‌ای با حضور سیاستمداران باتجربه تشکیل داد و اصلاحاتی مانند تأسیس ژاندارمری ملی و اصلاح نظام مالیاتی را آغاز کرد. این اقدامات برای تقویت دولت مرکزی در برابر نفوذ خارجی (روسیه و انگلیس) بود، اما با مقاومت محافظه‌کاران مواجه شد. در دومین دوره نخست‌وزیری، او با بحران جنگ جهانی اول و اشغال ایران توسط نیروهای خارجی روبه‌رو شد و تلاش کرد با مذاکره با انگلیس، ثبات کشور را حفظ کند.[۲][۵]

سومین دوره و زمینه‌سازی قرارداد ۱۹۱۹

وثوق‌الدوله در سومین دوره نخست‌وزیری با هدف تقویت اقتصاد و ارتش، مذاکرات قرارداد ۱۹۱۹ را با انگلیس آغاز کرد. او با حمایت احمدشاه و به دلیل ضعف مالی دولت، این قرارداد را به‌عنوان راه‌حلی برای بازسازی کشور می‌دید، اما این تصمیم به منفوریت او منجر شد.[۳][۴]

قرارداد ۱۹۱۹

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در سومین دوره نخست‌وزیری‌اش قرارداد ۱۹۱۹ را با دولت بریتانیا امضا کرد. این قرارداد، در پی ضعف مالی و نظامی ایران پس از جنگ جهانی اول، با هدف بازسازی اقتصاد و ارتش طراحی شد. طبق قرارداد، امور مالی و نظامی ایران تحت نظارت مستشاران انگلیسی قرار می‌گرفت و در ازای آن، انگلیس وامی ۲ میلیون پوندی به ایران اعطا می‌کرد. وثوق‌الدوله این قرارداد را راهی برای تقویت دولت مرکزی می‌دانست، اما تاریخنگاران تأکید دارند که مذاکرات بدون اطلاع مجلس و در خفا انجام شد.[۳][۴]

واکنش‌ها و پیامدها

قرارداد ۱۹۱۹ با اعتراضات گسترده علما، روشنفکران، و مردم مواجه شد. چهره‌هایی مانند سید حسن مدرس و گروه‌های مشروطه‌خواه، قرارداد را خیانت به استقلال ایران تلقی کردند، زیرا به نفوذ کامل انگلیس بر امور کشور منجر می‌شد. این اعتراضات، همراه با اتهامات رشوه (۵۰۰ هزار پوند) به وثوق‌الدوله و کابینه‌اش، به برکناری او در سال ۱۲۹۹، انجامید. این قرارداد هرگز اجرا نشد و به تقویت نهضت‌های ضداستعماری، مانند جنبش جنگل، کمک کرد.[۳][۲][۷]

روابط دیپلماتیک و نقش در مذاکرات خارجی

وثوق‌الدوله در میان عده‌ای از نمایندگان دوره اول مجلس شورای ملی
وثوق‌الدوله در میان عده‌ای از نمایندگان دوره اول مجلس شورای ملی

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در دوره‌های نخست‌وزیری نقش کلیدی در مذاکرات دیپلماتیک با قدرت‌های خارجی، به‌ویژه انگلیس و روسیه، داشت. او در جنگ جهانی اول، با هدف حفظ ثبات ایران در برابر اشغال بخش‌هایی از کشور توسط نیروهای خارجی، با انگلیس برای تأمین مالی و تسلیحاتی مذاکره کرد. این مذاکرات زمینه‌ساز قرارداد ۱۹۱۹ شد، اما پیش‌تر نیز شامل توافقات مالی و نظامی بود که به تقویت دولت مرکزی کمک کرد. وثوق‌الدوله با مهارت دیپلماتیک خود، روابط نزدیکی با سفارت انگلیس برقرار کرد، هرچند این نزدیکی به اتهام وابستگی منجر شد.[۴][۲]

انتقادات به نفوذ خارجی

تاریخنگارانی مانند احمد کسروی، تأکید دارند که روابط دیپلماتیک وثوق‌الدوله با انگلیس و روسیه، به‌ویژه در مذاکرات مالی و قرارداد ۱۹۱۹، به افزایش نفوذ خارجی در ایران دامن زد. او متهم شد که با پذیرش وام‌ها و مستشاران خارجی، استقلال ایران را تضعیف کرد. این انتقادات، به‌ویژه از سوی علما و مشروطه‌خواهان، جایگاه او را به‌عنوان سیاستمداری فرصت‌طلب و وابسته به بیگانه تثبیت کرد، هرچند برخی منابع مهارت او در مدیریت بحران‌های دیپلماتیک در شرایط دشوار جنگ جهانی را ستایش می‌کنند.[۳][۷]

تبعید و زندگی پس از نخست‌وزیری

وثوق الدوله
وثوق الدوله

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله پس از برکناری از سمت نخست‌وزیری در سال ۱۲۹۹، به دلیل اعتراضات علیه قرارداد ۱۹۱۹، به اروپا تبعید شد. او در فرانسه و انگلستان اقامت کرد و تا سال ۱۳۰۴، از فعالیت سیاسی دور ماند. در این دوره، او به فعالیت‌های ادبی و نگارش خاطراتش پرداخت، اما به دلیل منفوریت ناشی از قرارداد، از سیاست ایران کنار گذاشته شد.[۲][۵]

بازگشت و دوره پهلوی

وثوق‌الدوله در سال ۱۳۰۴ به ایران بازگشت، اما در دوره پهلوی فعالیت سیاسی محدودی داشت. او به‌عنوان مشاور غیررسمی در برخی امور مالی و دیپلماتیک فعالیت کرد، اما هرگز به جایگاه قبلی بازنگشت. وثوق‌الدوله در تهران به زندگی آرام و دور از سیاست ادامه داد.

مرگ

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله در ۱۲ بهمن ۱۳۲۹، (۲ فوریه ۱۹۵۱ م) در تهران درگذشت. او در سن ۷۹ سالگی، به دلیل کهولت سن و بیماری‌های مرتبط با آن، در منزل شخصی‌اش از دنیا رفت. مرگ او در محافل سیاسی و عمومی بازتاب گسترده‌ای نداشت، زیرا به دلیل منفوریت ناشی از قرارداد ۱۹۱۹، از صحنه سیاسی ایران کنار گذاشته شده بود. با این حال، برخی محافل ادبی، به دلیل دیوان شعرش با تخلص «حسن»، از او به‌عنوان شاعری توانمند یاد کردند. مرگ وثوق‌الدوله پایان زندگی سیاستمداری بود که زمانی نفوذ قابل‌توجهی در دربار قاجار داشت، اما در دوره پهلوی به حاشیه رانده شد.[۱][۵]

میراث

تأثیر بر سیاست ایران

میرزاحسن خان وثوق‌الدوله با سه دوره نخست‌وزیری و نقش در مشروطیت، تأثیر قابل‌توجهی بر سیاست قاجار گذاشت. اصلاحات او، مانند تأسیس ژاندارمری ملی و اصلاح نظام مالیاتی، به تقویت دولت مرکزی کمک کرد، اما قرارداد ۱۹۱۹، که امور مالی و نظامی ایران را به انگلیس واگذار کرد، به‌عنوان خیانت به استقلال ملی ثبت شد. این قرارداد به تشدید نهضت‌های ضداستعماری، مانند جنبش جنگل، و تضعیف جایگاه قاجار منجر شد.[۴][۲][۷]

جایگاه در تاریخ و فرهنگ

وثوق‌الدوله به دلیل قرارداد ۱۹۱۹ و اتهامات رشوه، در تاریخ ایران به‌عنوان نمادی از خیانت و وابستگی به بیگانه شناخته می‌شود. تاریخنگارانی مانند احمد کسروی او را سیاستمداری ماهر اما فرصت‌طلب توصیف می‌کنند که منافع ملی را فدای ثبات سیاسی کرد. با این حال، فعالیت ادبی او، از جمله دیوان شعرش با تخلص «حسن»، به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی‌اش در محافل ادبی قاجار ارزشمند است. میراث او در تاریخ ایران ترکیبی از دستاوردهای سیاسی (اصلاحات) و بدنامی (قرارداد ۱۹۱۹) است.[۱][۳][۶]

منابع

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ تأملی بر مشروطه‌خواهی وثوق‌الدوله - تاریخ ایران
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ ۲٫۵ دولت‌سازی در ایران؛ وثوق‌الدوله یا رضاخان میرپنج؟ - رادیو زمانه
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ ۳٫۴ ۳٫۵ ۳٫۶ وثوق الدوله عاقد قرارداد ۱۹۱۹ - مؤسسه مطالعات و پژهشهای سیاسی
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ ۴٫۴ ۴٫۵ خیانت‌های یک وثوق‌الدوله - پژوهشکده تاریخ معاصر
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ ۵٫۳ ۵٫۴ خاندان وثوق - پژوهه
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ کتاب «تاریخ مشروطه ایران»، تألیف احمد کسروی
  7. ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ ۷٫۳ کتاب «تاریخ هجده‌ساله آذربایجان»، تألیف احمد کسروی
برگرفته از «https://www.iran-pedia.org/w/index.php?title=کاربر:Khosro/صفحه_تمرین&oldid=81820»