مظفرالدین شاه: تفاوت میان نسخهها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
(۱۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
| imagestyle = | | imagestyle = | ||
| captionstyle = | | captionstyle = | ||
| image =[[پرونده:مظفرالدین شاه قاجار.jpg]] | | image =[[پرونده:مظفرالدین شاه قاجار.jpg|بندانگشتی|وسط|]] | ||
| caption = | | caption = | ||
خط ۱۹: | خط ۱۹: | ||
| label2 = نام | | label2 = نام | ||
| data2 = مظفرالدین شاه | | data2 = مظفرالدین شاه | ||
| label3 = نام کامل | | label3 = نام کامل | ||
| data3 = مظفرالدین شاه قاجار | | data3 = مظفرالدین شاه قاجار | ||
| label4 = نامهای دیگر | | label4 = نامهای دیگر | ||
| data4 = | | data4 = | ||
| label5 = منصب | | label5 = منصب | ||
| data5 = پنجمین پادشاه ایران از دودمان قاجار | | data5 = پنجمین پادشاه ایران از دودمان قاجار | ||
خط ۴۶: | خط ۴۶: | ||
| header14 = | | header14 = | ||
| label15 = شناخته شده | | label15 = شناخته شده | ||
| data15 = | | data15 = پنجمین پادشاه قاجار و امضاء کننده فرمان مشروطیت | ||
| label16 = دوره | | label16 = دوره | ||
خط ۸۱: | خط ۸۱: | ||
| data31 = | | data31 = | ||
}} | }} | ||
مظفرالدین | '''مظفرالدین شاه،''' (زاده ۳ فروردین ۱۲۳۲، [[تهران]] – درگذشته ۱۲ دی ۱۲۸۵، تهران)<ref name=":3">اشوود - [http://ashwood.ir/مظفرالدینشاه-قاجار/ مظفرالدینشاه قاجار]</ref> یا '''مظفرالدین شاه قاجار''' یا '''مظفرالدین میرزا''' پنجمین پادشاه [[ایران]] از [[قاجاریان|دودمان قاجار]] بود. او پس از کشته شدن پدرش [[ناصرالدین شاه]]، و پس از نزدیک به پنجاه سال ولیعهد بودن، شاه شد و از [[تبریز]] به تهران آمد. | ||
او نیز مانند | او نیز مانند ناصرالدین شاه چند بار با وام گرفتن از کشورهای خارجی به سفرهای اروپایی رفت. در جریان [[جنبش مشروطه]] برخلاف کوششهای صدراعظمهایش، [[امینالسلطان اتابک|امینالسلطان (اتابک اعظم)]] و عینالدوله، با مشروطیت موافقت کرد و فرمان مشروطیت را امضا کرد. او ده روز پس از امضای فرمان مشروطیت درگذشت.<ref name=":0">سارینا وبلاگ - [http://ahmad11964.blogfa.com/post-94.aspx مظفرالدین شاه قاجار به روایت خواهر]</ref> | ||
== زندگینامه مظفرالدین شاه == | == زندگینامه مظفرالدین شاه == | ||
مظفرالدینشاه پسر چهارم ناصرالدینشاه و فرزند شکوهالسلطنه بود. وی چهل سال حاکم آذربایجان بود و در | مظفرالدینشاه پسر چهارم ناصرالدینشاه و فرزند شکوهالسلطنه بود. وی چهل سال حاکم آذربایجان بود و در ۵ سالگی به ولیعهدی برگزیده شد. او که در ۳ فروردین ۱۲۳۲ خورشیدی در تهران به دنیا آمد، چهارمین فرزند ناصرالدینشاه بود؛ اما چون دو برادر بزرگترش در خردسالی درگذشتند و مادر برادر سوم یعنی مسعودمیرزا ظلالسلطان از خانوادهٔ شاهی نبود، ولایتعهدی را ازآن خود کرد. ۴ساله بود که به خدمت رضاقلیخان هدایت به آذربایجان فرستاده شد و یکسال بعد به ولیعهدی رسید.<ref name=":1">راهنمای سکههای ایران - [https://www.sekeha.com/mechanical-coins/مظفرالدین-شاه-قاجار-ماشینی.html مظفرالدین شاه قاجار]</ref> | ||
قبل از اینکه وی به عنوان ولیعهد انتخاب شود پدرش سه تن دیگر از اولاد ذکور خود را به ولیعهدی انتخاب کرد که هرسه در کودکی از دنیا رفتند و تنها اولاد ذکور مظفرالدین میرزا بود که درسن ۴ سالگی به ولیعهدی انتخاب شد و تحت سرپرستی رضاقلی خان هدایت و صدارت میرزا فتحعلی خان صاحبدیوان و پیشکاری عزیزخان مکری به ایالت آذربایجان اعزام گردید. | |||
=== ازدواج و فرزندان === | |||
مظفرالدین میرزا در ۱۵ سالگی با امالخاقان (تاج الملوک) دختر [[امیرکبیر]] ازدواج کرد و ثمره آن [[محمد علی شاه|محمدعلی میرزا]] بود ولی به خاطر مشکلات و اختلافات تصمیم به طلاق گرفتند. مظفرالدین میرزا قبل و بعد از طلاق زنان دیگری نیز اختیار کرد که قریب ۴۰ فرزند برای او به دنیا آوردند که نیمی از آنها زمان ولایتعهدی وی درگذشتند. | |||
=== تعلیمات === | |||
ازآنجا که ناصرالدین شاه مجبور شد که مظفرالدین میرزا را به عنوان ولیعهد انتخاب کند و علاقه چندانی به او و مادرش نداشت درامر تعلیم وی نکوشید و افراد کارآزمودهای را برای تربیت او انتخاب نکرد بنابراین شاه آینده بسیار سادهدل و عیاش و بیبصیرت بار آمد.<ref name=":2">چاپ در سنندج چاپخانه عرفان (ادیب) کردستان - [http://www.arrojad.blogfa.com/post/719/مقاله-در-مورد-مظفرالدین-شاه-قاجار،-ایران-باستان،-مشروطه،-سلطنت،-تحقیق،-تحقیق-دانشجویی،-انواع-مقالات- مظفرالدین شاه قاجار]</ref> | |||
== حوادث دوران ولایتعهدی مظفرالدین شاه == | |||
در مدت طولانی ولایتعهدی مظفرالدین شاه، ناصرالدین شاه به بداهت و عدم کفایت او پی برد و عدم رضایت او در روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه منعکس شده است. | |||
ازجمله حوادث دوران ولایتعهدی مظفرالدین شاه نا آرامی و آشفتگی در آذربایجان بود که مظفرالدین میرزا بیکفایتی خود را در آرام کردن اوضاع آن سامان به اثبات رسانید. | |||
مهمترین واقعه دوران ولایتعهدی در آذربایجان شورش اهالی تبریز در جریان تحریم تنباکو است که موجب مغضوب شدن [[امیرنظام گروسی]] و احضار وی به تهران گردید. | |||
در آخرین سال حکومت ناصرالدین شاه اغتشاشات و ناآرامیهای دیگری به خاطر قحطی و غیره در آذربایجان روی داد که بیش از پیش بی کفایتی شاه آینده را در کنترل اوضاع نشان میداد.<ref name=":2" /> | |||
[[پرونده:مظفرالدین شاه در دوران ولیعهدی در تبریز.jpg|بندانگشتی|مظفرالدین شاه در دوران ولیعهدی در تبریز]] | |||
== | == سلطنت مظفرالدین شاه == | ||
در | ناصرالدین شاه سرانجام پس از پنجاه سال پادشاهی در روز جمعه هفدهم ذیعقده ۱۳۱۳ هجری قمری در مقبره شاه عبدالعظیم به ضرب گلوله کشته شد. | ||
بعداز این عمل چندعامل دست به دست هم داد تا سلطنت آرام به مظفرالدین شاه انتقال پیدا کند یکی تأیید سلطنت مظفرالدین شاه از طرف روس و انگلیس بود، دیگری دشمنی کامران میرزا و [[مسعود میرزا ظلالسلطان|ظلالسلطان]] بود که خودشان نیروهای خود را خنثی میکردند و سوم مهارت [[امینالسلطان اتابک|امینالسلطان]] در برقراری نظم در پایتخت بود. | |||
مظفرالدین شاه روز ۲۵ ذیحجه ۱۳۱۳ وارد تهران شد و بعداز مراسم چهلم پدرش تاجگذاری کرد. اولین مسئلهای که شاه بعد از تاجگذاری با آن مواجه بود مسئله صدارت اعظمی بود و با وجود تلاش بسیار زیاد امین السلطان برای حفظ موقعیت خود شاه او را کنار گذاشته و امین الدوله به صدراعظمی رسید. اما به طور کلی درطول ۱۱ سال سلطنت مظفرالدین شاه صدارت عظمایی در دست امین السلطان و امین الدوله میچرخید. آخرین باری که امین السلطان صدراعظم شد سال ۱۳۲۴ بود که بعد از آن عینالدوله به جای وی انتخاب شد و اقدامات سختگیرانه همین فرد بود که مشعل انقلاب مشروطیت را شعلهور تر کرد. | |||
در | مظفرالدین شاه در مدت سلطنت خود چندبار به فرنگ رفته و برای این کار چون خزانه مملکت خالی بود با دادن امتیازات و گرفتن وامهایی روز به روز اوضاع ایران را نابسامانتر میکرد. اولین سفر وی تابستان سال ۱۳۱۸ بود، دومین سفر سال ۱۳۲۰ و سومین سفر بهار سال ۱۳۲۲ بود. | ||
بطور کلی درعهد این پادشاه قسمتهایی از ایران جدا شدند و امتیازات مختلفی به دول خارجی داده شد که برخی از آنها عبارتند از: کاسته شدن آبدهی رود هامون که در تصفیه سرحدی سیستان و افغان قطع گردید، بحرین علناً خودسرانه زیربار انگلیس رفت، امتیاز راه آهن به روس بانک آلمان، حفر شوش قدیم برای آثار عتیقه به فرانسه، چاههای نفت قصر به انگلیس و….<ref name=":2" /> | |||
در آن سالهای حساس اواخر قرن نوزدهم و سالهای پرآشوب دهه اول قرن بیستم، یعنی سالهای معروف به صلح مسلح و دستهبندیهای سیاسی اروپا، ظهور آلمان تازهنفس و پرخاشجو و رقابت او با روس و انگلیس و تغییر سیاست رقابتآمیز روس و انگلیس با یکدیگر که به قرارداد ۱۹۰۷ انجامید، مظفرالدین شاه در ایران سلطنت میکرد. ملکالمورخین از قول او در یادداشتهای خود مینویسد:<blockquote>«در پنجم رمضان ۱۳۲۲، مظفرالدین شاه قاجار برای پیشخدمتهای خود نقل میکرده که من سه چیز را در دنیا دوست میدارم و سایر چیزهای عالم پوچ است، خوردن، شکار کردن و جماع کردن».</blockquote>مظفرالدین شاه مبانی فکری و فرهنگی نداشت. درسی اگر خوانده بود در حد خواندن بود و توقیع نوشتن و در صدر نامهها دستور دادن. بیش از این نخوانده بود و هرگز هم بیش از این آرزوی سواد و علم نکرد، برخلاف پدرش که گاه فرانسه میخواند و گاه آلمانی و گاه به مقتضای سیاست روسی. | |||
مخبرالسلطنه هدایت مینویسد که یک دایرةالمعارف آلمانی، ناصرالدین شاه را صفر بزرگ خوانده بود و مظفرالدین شاه را صفر کوچک.<ref name=":0" /> | |||
حوادث دوران | == فرمان مشروطیت == | ||
ازجمله مهمترین حوادث دوران سلطنت ناصرالدین شاه مشروطیت میباشد. انقلاب مشروطیت بعداز بازگشت ناصرالدین شاه از سفر سوم خود در اروپا شکل گرفت و در آخرین ماههای سلطنت مظفرالدین شاه به ثمر رسید.<ref name=":2" /> | |||
[[پرونده:فرمان مشروطیت.jpg|بندانگشتی|فرمان مشروطیت به خط مظفرالدین شاه]] | |||
مظفرالدین شاه پس از بازگشت از سفر دوم خود، امینالسلطان را برکنار کرد و پس از یک سال، که هیئتی ۵ نفره مدیریت امور کشور را در دست داشت، دامادش عینالدوله را به عنوان صدراعظم منصوب کرد. عینالدوله برای تأمین هزینهٔ سفر سوم شاه، مسیو نوز بلژیکی، مدیر امور گمرکات ایران را مأمور افزایش درآمد گمرک کرد. افزایش تعرفهٔ گمرکی به تحصن تجار تهران در حرم عبدالعظیم انجامید. پس از بازگشت شاه، حوادث دیگری چون به چوب بستن تجار قند توسط عینالدوله، به تحصن بزرگتری در حرم عبدالعظیم در ۲۳ آذر ۱۲۸۴ با درخواست تأسیس عدالتخانه منجر شد. با قول شاه تحصن پایان یافت اما تعلل در برپایی عدالتخانه موجب تحصن علمای تهران در قم و افزایش خواستهها به عزل عینالدوله و برپایی دارالشورا شد. شاه نهایتاً عینالدوله را عزل و مشیرالدوله را صدراعظم کرد. او یک سال پس از پایان سفر سوم خود، در روز ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ در بستر بیماری فرمان مشروطیت را که متضمن ترتیبات تشکیل مجلس بود امضا کرد و یک روز بعد در تاریخ ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ فرمان مشروطیت صادر شد. روز ۱۴ مهر ماه همین سال اولین دورهٔ مجلس شورای ملی در حضور شاه افتتاح شد. مظفرالدین شاه نخستین قانون اساسی ایران را که در دورهٔ اول مجلس تنظیم شده بود، روز ۸ دی ۱۲۸۵ امضا کرد و ۴ روز بعد در ۱۲ دی ۱۲۸۵ درگذشت.<ref name=":3" /> | |||
به علت امضائی که درحال احتضار ذیل فرمان مشروطیت نمود خود را خوشنامترین شاه قاجار قلمداد کرد.<ref name=":2" /> | |||
== سفرهای پرهزینه مظفرالدین شاه == | == سفرهای پرهزینه مظفرالدین شاه == | ||
مظفرالدین شاه مانند پدرش مشتاق سفر به | [[پرونده:مظفرالدین شاه قاجار در اروپا به هنگام بازدید از یک عکاسی.jpg|بندانگشتی|مظفرالدین شاه قاجار در اروپا به هنگام بازدید از یک عکاسی]] | ||
مظفرالدین شاه مانند پدرش مشتاق سفر به اروپا بود و مانند او به دشواریهای تأمین هزینه سفرها اعتنا نمیکرد. روز ۲۳ فروردین ۱۲۷۹ وی اولین سفر پرهزینه خود را به کشورهای اروپایی آغاز کرد. شاه که چهارمین سال سلطنت خود را پشت سر میگذاشت، شدیداً علاقهمند بود که به تقلید از پدرش سفری به «فرنگستان» برود ولی با خزانه خالی، امکان تأمین هزینه چنین سفری فراهم نبود، تا این که روز ۹ بهمن ۱۲۷۸ امینالسلطان (اتابک اعظم) صدراعظم وقت، که برای دومین بار با وعده تأمین مخارج سفر شاه به این مقام منصوب شده بود، قراردادی برای دریافت ۲۳ میلیون و پانصد هزار روبل قرضه از روسیه امضا کرد و عایدات گمرکات ایران را که ممر اصلی درآمد خزانه بود در ازاء آن به وثیقه گذاشت. با دریافت این قرضه مقدمات سفر مظفرالدین شاه به فرانسه فراهم شد و موکب وی با جمع کثیری همراه که خود امینالسلطان در راس آنان قرار داشت در روز ۲۳ فروردین سال ۱۲۷۹ راهی اروپا شد. | |||
اولین سفر مظفرالدین شاه به اروپا هفت ماه به طول انجامید و در این مدت پنجمین پادشاه قاجار از | اولین سفر مظفرالدین شاه به اروپا هفت ماه به طول انجامید و در این مدت پنجمین پادشاه قاجار از کشورهای روسیه و اتریش و سوئیس و آلمان و بلژیک و فرانسه و در راه بازگشت از ترکیه عثمانی دیدن کرد. مظفرالدین شاه میخواست از انگلستان هم دیدن کند که به علت مرگ ملکه ویکتوریا و سوگواری دربار انگلیس برنامه این مسافرت لغو شد. از وقایع مهم این سفر سوءقصد به جان مظفرالدین شاه در پاریس بود، که ضارب در کار خود توفیق نیافت و آسیبی به مظفرالدین شاه نرسید. سفر مظفرالدین شاه به اروپا که بخش اعظم قرضه دریافتی از روسیه صرف آن شد کمترین ثمره سیاسی یا اقتصادی برای ایران نداشت. وی در بازگشت از این سفر امتیاز نفت جنوب ایران را با شرائطی سهل به یک سرمایهدار انگلیسی به نام «ویلیام ناکس دارسی» واگذار کرد تا ممر عایدی تازهای برای تأمین مخارج دربار و مسافرتهای بعدی خود به اروپا فراهم آورد. | ||
دو سال بعد، مظفرالدین شاه هوس سفر پرهزینه دیگری به فرنگستان کرد. وی بعد از دریافت قرضه جدیدی به مبلغ ده میلیون روبل از روسیه و اعطای امتیازات تازهای در شمال ایران به روسها عازم فرنگستان شد. دومین سفر مظفرالدین شاه به اروپا که در ۲۲ فروردین ۱۲۸۲ آغاز شد شش ماه به طول انجامید و در این مدت مظفرالدین شاه از اتریش و آلمان و بلژیک و فرانسه و انگلستان و ایتالیا بازدید کرد. مقصد نهائی مظفرالدین شاه در این سفر انگلستان بود. [[پرونده:مظفرالدینشاه در کشتی شاه ادوارد در انگلیس.jpg|بندانگشتی|مظفرالدینشاه در کشتی شاه ادوارد در انگلیس]]در جریان دومین سفر مظفرالدین شاه به اروپا نارضایی عمومی در ایران بالا گرفت و مظفرالدین شاه بعد از بازگشت از این سفر مجبور شد امینالسلطان را از کار برکنار و هیئتی مرکب از پنج وزیر برای اداره امور مملکت تعیین نماید. عنصر شاخص این هیئت عینالدوله داماد مظفرالدین شاه بود که وزارت داخله را به عهده داشت و یک سال بعد با این مأموریت که هزینه سفر سوم شاه را به اروپا تأمین نماید، به مقام صدراعظمی منصوب شد. روسها و انگلیسیها دیگر حاضر نبودند وام تازهای به ایران بدهند و عینالدوله برای تأمین هزینه سفرشاه، مسیو نوز بلژیکی را که به تازگی برای اداره امور گمرکات ایران استخدام شده بود با اختیارات فوقالعادهای مأمور افزایش درآمد گمرکات نمود. فشار به تجار برای افزایش حقوق گمرکی بر نارضایی عمومی افزود و هنگامی که مظفرالدین شاه در خرداد ماه سال ۱۲۸۴ سومین سفر خود را به اروپا آغاز کرد زمینه برای قیام عمومی در ایران فراهم شده بود. | |||
مسافرت سوم شاه به اروپا روز ۱۶ خرداد ۱۲۸۴ آغاز شد و ۴ ماه به طول انجامید. این سفر نیز متعاقب دریافت یک وام ۲۹۰ هزار لیرهای از بانک شاهی انگلیس عملی شد. شاه یک سال پس از پایان سفر سوم خود در روز ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ در بستر بیماری فرمان مشروطیت را که متضمن ترتیبات تشکیل مجلس بود امضا کرد و روز ۱۴ مهر ماه همین سال [[اولین مجلس شورای ملی|اولین دوره مجلس شورای ملی]] در حضور شاه افتتاح شد. مظفرالدین شاه [[قانون اساسی مشروطه|نخستین قانون اساسی ایران]] را که در دوره اول مجلس تنظیم شده بود روز هشتم دی ماه ۱۲۸۵ امضا کرد و ده روز بعد در ۱۸ دی ۱۲۸۵ درگذشت.<ref name=":3" /> | |||
در | == اوضاع اقتصادی اجتماعی در زمان مظفرالدین شاه == | ||
مظفرالدین شاه از جمله پادشاهان نالایق ایران بود. در دوران حکومت وی اقتصاد ایران به ورشکستگی کامل رسید و بسیاری از منابع طبیعی، راهها و معادن کشور به بیگانگان واگذار شد. | |||
ولخرجیها و بذل و بخششهای بیجای شاه، خزانه کشور را خالی کرد. دریافت وامهای سنگین با شرائط سخت از روسیه یا دولتهای اروپائی و سپس واگذاری امتیازات متعدد اقتصادی به آنان در تمام طول دوران سلطنت ۱۰ ساله مظفرالدین شاه قاجار ادامه داشت. گرانی، تورم، کمبود نان و ارزاق، تصرف املاک مردم توسط نزدیکان شاه و ظلم دولتهای منتخب وی علیه مردم، جامعه را به ستوه آورده بود. شاه در اکثر سالهای حکومتش بیمار بود و اداره امور کشور در این مدت عمدتاً بر عهده امینالسلطان، [[امینالدوله]] و عینالدوله، صدراعظمهای وی بودهاست.<ref name=":4">آفتاب - [http://www.aftabir.com/articles/view/politics/plitical_history/c1c1147509790_mozafaroldin_ghajar_p1.php/مظفرالدین-شاه مظفرالدین شاه]</ref> | |||
مظفرالدین | == صدای مظفرالدین شاه، قدیمیترین صدای ضبط شده در ایران == | ||
صدای مظفرالدین شاه، اولین و قدیمیترین فایل صوتی است که در ایران ضبط شدهاست.<ref>تهران شناسی - [http://tehranshenasi.com/1396/08/15/صدای-مظفرالدین-شاه/ متن صدای مظفرالدین شاه خطاب به علیاصغر اتابک صدراعظم و وزرا]</ref>[[پرونده:مظفرالدین شاه بدون تاج و کلاه و سرپوش.jpg|بندانگشتی|مظفرالدین شاه بدون تاج و کلاه و سرپوش]]متن سخنان ضبط شده مظفرالدین شاه خطاب به علیاصغر اتابک صدراعظم و وزرا به شرح زیر است: | |||
مظفرالدین | |||
متن سخنان مظفرالدین شاه خطاب به علیاصغر اتابک صدراعظم و وزرا به شرح زیر است: | |||
«جناب اشرف اتابک اعظم از خدمات سابق و لاحق شما، که تا به حال چهل سال است خدمت میکنید، از همه خدمات شما راضی هستیم. به خصوص از خدمات این سه چهار سالهای که در صدارت خود حساب میکنیم و انشاءالله از عوض اینها را همه را به شما مرحمت خواهیم فرمود و شما هم ابداً ذرهای در خدمات خودتان، انشاءالله، قصور نخواهید کرد و مرحمت ما را به اعلا درجه نسبت به خودتان بدانید. | «جناب اشرف اتابک اعظم از خدمات سابق و لاحق شما، که تا به حال چهل سال است خدمت میکنید، از همه خدمات شما راضی هستیم. به خصوص از خدمات این سه چهار سالهای که در صدارت خود حساب میکنیم و انشاءالله از عوض اینها را همه را به شما مرحمت خواهیم فرمود و شما هم ابداً ذرهای در خدمات خودتان، انشاءالله، قصور نخواهید کرد و مرحمت ما را به اعلا درجه نسبت به خودتان بدانید. | ||
انشاءالله رحمان بعد از چهار صد سال که خدمت بکنید امیدوار هستیم که همیشه خوب باشد و این خدماتی که به من میکنید و به مملکت ایران میکنید البته خداوند او را | انشاءالله رحمان بعد از چهار صد سال که خدمت بکنید امیدوار هستیم که همیشه خوب باشد و این خدماتی که به من میکنید و به مملکت ایران میکنید البته خداوند او را بیعوض نخواهد گذاشت، انشاءالله عوض او را هم خدا و هم سایهٔ خدا که خودمان باشیم به شما خواهم داد و از خدمات همه وزرا هم راضی هستیم و شما هم خدمات همه را حقیقتاً خوب عرض میکنید و همه را به موقع عرض میکنید.»<ref name=":3" /> | ||
== مرگ مظفرالدین شاه == | == مرگ مظفرالدین شاه == | ||
روز | مظفرالدین شاه قاجار ده روز پس از امضای قانون اساسی، هجدهم دیماه سال ۱۲۸۵ خورشیدی (۸ ژانویه ۱۹۰۶) در ۵۴ سالگی ظاهراً از بیماری سل درگذشت و ده روز بعد پسرش محمدعلی میرزا تاجگذاری کرد و شاه شد؛ بدون این که از نمایندگان مجلس شورا برای شرکت در این مراسم دعوت بهعمل آورد.<ref>روشنگری - [http://roshangari.info/?p=1353 مظفرالدین شاه، قوام السلطنه، عضد الملک]</ref> | ||
آرامگاه وی در کربلای عراق قرار گرفتهاست.<ref name=":1" /> | |||
او | مظفرالدین شاه مانند پدرش ناصرالدین شاه سفرنامه مینوشت. اولین همسر او امالخاقان دختر میرزا تقیخان امیرکبیر بود که محمدعلی شاه قاجار حاصل این ازدواج بود. به هنگام فوت مظفرالدین شاه از وی ۱۸ دختر و ۶ پسر به نامهای محمدعلی میرزا، ملکمنصور میرزا شعاعالسطنه، ابوالفتح میرزا سالارالدوله، ابوالفضلمیرزا عضدالسلطان، حسنعلیمیرزا نصرتالسلطنه و ناصرالدین میرزا ناصری باقی ماند.<ref name=":4" /> | ||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
== منابع == | == منابع == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس|۲}} | ||
[[رده:شخصیتها]] | |||
[[رده:شاهان ایران]] | |||
[[رده:شاهان قاجاریان]] | |||
[[رده:اهالی تهران]] |
نسخهٔ کنونی تا ۴ اوت ۲۰۲۴، ساعت ۱۸:۰۸
مظفرالدین شاه قاجار | |
---|---|
اطلاعات کلی | |
نام | مظفرالدین شاه |
نام کامل | مظفرالدین شاه قاجار |
منصب | پنجمین پادشاه ایران از دودمان قاجار |
شناخته شده | پنجمین پادشاه قاجار و امضاء کننده فرمان مشروطیت |
دوره | قاجاریه |
پیش از | محمدعلی شاه قاجار |
پس از | ناصرالدینشاه |
نام پدر | ناصرالدینشاه |
نام مادر | شکوه السلطنه |
همسران | امالخاقان دختر امیرکبیر |
فرزندان | محمدعلی میرزا |
مظفرالدین شاه، (زاده ۳ فروردین ۱۲۳۲، تهران – درگذشته ۱۲ دی ۱۲۸۵، تهران)[۱] یا مظفرالدین شاه قاجار یا مظفرالدین میرزا پنجمین پادشاه ایران از دودمان قاجار بود. او پس از کشته شدن پدرش ناصرالدین شاه، و پس از نزدیک به پنجاه سال ولیعهد بودن، شاه شد و از تبریز به تهران آمد.
او نیز مانند ناصرالدین شاه چند بار با وام گرفتن از کشورهای خارجی به سفرهای اروپایی رفت. در جریان جنبش مشروطه برخلاف کوششهای صدراعظمهایش، امینالسلطان (اتابک اعظم) و عینالدوله، با مشروطیت موافقت کرد و فرمان مشروطیت را امضا کرد. او ده روز پس از امضای فرمان مشروطیت درگذشت.[۲]
زندگینامه مظفرالدین شاه
مظفرالدینشاه پسر چهارم ناصرالدینشاه و فرزند شکوهالسلطنه بود. وی چهل سال حاکم آذربایجان بود و در ۵ سالگی به ولیعهدی برگزیده شد. او که در ۳ فروردین ۱۲۳۲ خورشیدی در تهران به دنیا آمد، چهارمین فرزند ناصرالدینشاه بود؛ اما چون دو برادر بزرگترش در خردسالی درگذشتند و مادر برادر سوم یعنی مسعودمیرزا ظلالسلطان از خانوادهٔ شاهی نبود، ولایتعهدی را ازآن خود کرد. ۴ساله بود که به خدمت رضاقلیخان هدایت به آذربایجان فرستاده شد و یکسال بعد به ولیعهدی رسید.[۳]
قبل از اینکه وی به عنوان ولیعهد انتخاب شود پدرش سه تن دیگر از اولاد ذکور خود را به ولیعهدی انتخاب کرد که هرسه در کودکی از دنیا رفتند و تنها اولاد ذکور مظفرالدین میرزا بود که درسن ۴ سالگی به ولیعهدی انتخاب شد و تحت سرپرستی رضاقلی خان هدایت و صدارت میرزا فتحعلی خان صاحبدیوان و پیشکاری عزیزخان مکری به ایالت آذربایجان اعزام گردید.
ازدواج و فرزندان
مظفرالدین میرزا در ۱۵ سالگی با امالخاقان (تاج الملوک) دختر امیرکبیر ازدواج کرد و ثمره آن محمدعلی میرزا بود ولی به خاطر مشکلات و اختلافات تصمیم به طلاق گرفتند. مظفرالدین میرزا قبل و بعد از طلاق زنان دیگری نیز اختیار کرد که قریب ۴۰ فرزند برای او به دنیا آوردند که نیمی از آنها زمان ولایتعهدی وی درگذشتند.
تعلیمات
ازآنجا که ناصرالدین شاه مجبور شد که مظفرالدین میرزا را به عنوان ولیعهد انتخاب کند و علاقه چندانی به او و مادرش نداشت درامر تعلیم وی نکوشید و افراد کارآزمودهای را برای تربیت او انتخاب نکرد بنابراین شاه آینده بسیار سادهدل و عیاش و بیبصیرت بار آمد.[۴]
حوادث دوران ولایتعهدی مظفرالدین شاه
در مدت طولانی ولایتعهدی مظفرالدین شاه، ناصرالدین شاه به بداهت و عدم کفایت او پی برد و عدم رضایت او در روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه منعکس شده است.
ازجمله حوادث دوران ولایتعهدی مظفرالدین شاه نا آرامی و آشفتگی در آذربایجان بود که مظفرالدین میرزا بیکفایتی خود را در آرام کردن اوضاع آن سامان به اثبات رسانید.
مهمترین واقعه دوران ولایتعهدی در آذربایجان شورش اهالی تبریز در جریان تحریم تنباکو است که موجب مغضوب شدن امیرنظام گروسی و احضار وی به تهران گردید.
در آخرین سال حکومت ناصرالدین شاه اغتشاشات و ناآرامیهای دیگری به خاطر قحطی و غیره در آذربایجان روی داد که بیش از پیش بی کفایتی شاه آینده را در کنترل اوضاع نشان میداد.[۴]
سلطنت مظفرالدین شاه
ناصرالدین شاه سرانجام پس از پنجاه سال پادشاهی در روز جمعه هفدهم ذیعقده ۱۳۱۳ هجری قمری در مقبره شاه عبدالعظیم به ضرب گلوله کشته شد.
بعداز این عمل چندعامل دست به دست هم داد تا سلطنت آرام به مظفرالدین شاه انتقال پیدا کند یکی تأیید سلطنت مظفرالدین شاه از طرف روس و انگلیس بود، دیگری دشمنی کامران میرزا و ظلالسلطان بود که خودشان نیروهای خود را خنثی میکردند و سوم مهارت امینالسلطان در برقراری نظم در پایتخت بود.
مظفرالدین شاه روز ۲۵ ذیحجه ۱۳۱۳ وارد تهران شد و بعداز مراسم چهلم پدرش تاجگذاری کرد. اولین مسئلهای که شاه بعد از تاجگذاری با آن مواجه بود مسئله صدارت اعظمی بود و با وجود تلاش بسیار زیاد امین السلطان برای حفظ موقعیت خود شاه او را کنار گذاشته و امین الدوله به صدراعظمی رسید. اما به طور کلی درطول ۱۱ سال سلطنت مظفرالدین شاه صدارت عظمایی در دست امین السلطان و امین الدوله میچرخید. آخرین باری که امین السلطان صدراعظم شد سال ۱۳۲۴ بود که بعد از آن عینالدوله به جای وی انتخاب شد و اقدامات سختگیرانه همین فرد بود که مشعل انقلاب مشروطیت را شعلهور تر کرد.
مظفرالدین شاه در مدت سلطنت خود چندبار به فرنگ رفته و برای این کار چون خزانه مملکت خالی بود با دادن امتیازات و گرفتن وامهایی روز به روز اوضاع ایران را نابسامانتر میکرد. اولین سفر وی تابستان سال ۱۳۱۸ بود، دومین سفر سال ۱۳۲۰ و سومین سفر بهار سال ۱۳۲۲ بود.
بطور کلی درعهد این پادشاه قسمتهایی از ایران جدا شدند و امتیازات مختلفی به دول خارجی داده شد که برخی از آنها عبارتند از: کاسته شدن آبدهی رود هامون که در تصفیه سرحدی سیستان و افغان قطع گردید، بحرین علناً خودسرانه زیربار انگلیس رفت، امتیاز راه آهن به روس بانک آلمان، حفر شوش قدیم برای آثار عتیقه به فرانسه، چاههای نفت قصر به انگلیس و….[۴]
در آن سالهای حساس اواخر قرن نوزدهم و سالهای پرآشوب دهه اول قرن بیستم، یعنی سالهای معروف به صلح مسلح و دستهبندیهای سیاسی اروپا، ظهور آلمان تازهنفس و پرخاشجو و رقابت او با روس و انگلیس و تغییر سیاست رقابتآمیز روس و انگلیس با یکدیگر که به قرارداد ۱۹۰۷ انجامید، مظفرالدین شاه در ایران سلطنت میکرد. ملکالمورخین از قول او در یادداشتهای خود مینویسد:
«در پنجم رمضان ۱۳۲۲، مظفرالدین شاه قاجار برای پیشخدمتهای خود نقل میکرده که من سه چیز را در دنیا دوست میدارم و سایر چیزهای عالم پوچ است، خوردن، شکار کردن و جماع کردن».
مظفرالدین شاه مبانی فکری و فرهنگی نداشت. درسی اگر خوانده بود در حد خواندن بود و توقیع نوشتن و در صدر نامهها دستور دادن. بیش از این نخوانده بود و هرگز هم بیش از این آرزوی سواد و علم نکرد، برخلاف پدرش که گاه فرانسه میخواند و گاه آلمانی و گاه به مقتضای سیاست روسی.
مخبرالسلطنه هدایت مینویسد که یک دایرةالمعارف آلمانی، ناصرالدین شاه را صفر بزرگ خوانده بود و مظفرالدین شاه را صفر کوچک.[۲]
فرمان مشروطیت
ازجمله مهمترین حوادث دوران سلطنت ناصرالدین شاه مشروطیت میباشد. انقلاب مشروطیت بعداز بازگشت ناصرالدین شاه از سفر سوم خود در اروپا شکل گرفت و در آخرین ماههای سلطنت مظفرالدین شاه به ثمر رسید.[۴]
مظفرالدین شاه پس از بازگشت از سفر دوم خود، امینالسلطان را برکنار کرد و پس از یک سال، که هیئتی ۵ نفره مدیریت امور کشور را در دست داشت، دامادش عینالدوله را به عنوان صدراعظم منصوب کرد. عینالدوله برای تأمین هزینهٔ سفر سوم شاه، مسیو نوز بلژیکی، مدیر امور گمرکات ایران را مأمور افزایش درآمد گمرک کرد. افزایش تعرفهٔ گمرکی به تحصن تجار تهران در حرم عبدالعظیم انجامید. پس از بازگشت شاه، حوادث دیگری چون به چوب بستن تجار قند توسط عینالدوله، به تحصن بزرگتری در حرم عبدالعظیم در ۲۳ آذر ۱۲۸۴ با درخواست تأسیس عدالتخانه منجر شد. با قول شاه تحصن پایان یافت اما تعلل در برپایی عدالتخانه موجب تحصن علمای تهران در قم و افزایش خواستهها به عزل عینالدوله و برپایی دارالشورا شد. شاه نهایتاً عینالدوله را عزل و مشیرالدوله را صدراعظم کرد. او یک سال پس از پایان سفر سوم خود، در روز ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ در بستر بیماری فرمان مشروطیت را که متضمن ترتیبات تشکیل مجلس بود امضا کرد و یک روز بعد در تاریخ ۱۴ مرداد ۱۲۸۵ فرمان مشروطیت صادر شد. روز ۱۴ مهر ماه همین سال اولین دورهٔ مجلس شورای ملی در حضور شاه افتتاح شد. مظفرالدین شاه نخستین قانون اساسی ایران را که در دورهٔ اول مجلس تنظیم شده بود، روز ۸ دی ۱۲۸۵ امضا کرد و ۴ روز بعد در ۱۲ دی ۱۲۸۵ درگذشت.[۱]
به علت امضائی که درحال احتضار ذیل فرمان مشروطیت نمود خود را خوشنامترین شاه قاجار قلمداد کرد.[۴]
سفرهای پرهزینه مظفرالدین شاه
مظفرالدین شاه مانند پدرش مشتاق سفر به اروپا بود و مانند او به دشواریهای تأمین هزینه سفرها اعتنا نمیکرد. روز ۲۳ فروردین ۱۲۷۹ وی اولین سفر پرهزینه خود را به کشورهای اروپایی آغاز کرد. شاه که چهارمین سال سلطنت خود را پشت سر میگذاشت، شدیداً علاقهمند بود که به تقلید از پدرش سفری به «فرنگستان» برود ولی با خزانه خالی، امکان تأمین هزینه چنین سفری فراهم نبود، تا این که روز ۹ بهمن ۱۲۷۸ امینالسلطان (اتابک اعظم) صدراعظم وقت، که برای دومین بار با وعده تأمین مخارج سفر شاه به این مقام منصوب شده بود، قراردادی برای دریافت ۲۳ میلیون و پانصد هزار روبل قرضه از روسیه امضا کرد و عایدات گمرکات ایران را که ممر اصلی درآمد خزانه بود در ازاء آن به وثیقه گذاشت. با دریافت این قرضه مقدمات سفر مظفرالدین شاه به فرانسه فراهم شد و موکب وی با جمع کثیری همراه که خود امینالسلطان در راس آنان قرار داشت در روز ۲۳ فروردین سال ۱۲۷۹ راهی اروپا شد.
اولین سفر مظفرالدین شاه به اروپا هفت ماه به طول انجامید و در این مدت پنجمین پادشاه قاجار از کشورهای روسیه و اتریش و سوئیس و آلمان و بلژیک و فرانسه و در راه بازگشت از ترکیه عثمانی دیدن کرد. مظفرالدین شاه میخواست از انگلستان هم دیدن کند که به علت مرگ ملکه ویکتوریا و سوگواری دربار انگلیس برنامه این مسافرت لغو شد. از وقایع مهم این سفر سوءقصد به جان مظفرالدین شاه در پاریس بود، که ضارب در کار خود توفیق نیافت و آسیبی به مظفرالدین شاه نرسید. سفر مظفرالدین شاه به اروپا که بخش اعظم قرضه دریافتی از روسیه صرف آن شد کمترین ثمره سیاسی یا اقتصادی برای ایران نداشت. وی در بازگشت از این سفر امتیاز نفت جنوب ایران را با شرائطی سهل به یک سرمایهدار انگلیسی به نام «ویلیام ناکس دارسی» واگذار کرد تا ممر عایدی تازهای برای تأمین مخارج دربار و مسافرتهای بعدی خود به اروپا فراهم آورد.
دو سال بعد، مظفرالدین شاه هوس سفر پرهزینه دیگری به فرنگستان کرد. وی بعد از دریافت قرضه جدیدی به مبلغ ده میلیون روبل از روسیه و اعطای امتیازات تازهای در شمال ایران به روسها عازم فرنگستان شد. دومین سفر مظفرالدین شاه به اروپا که در ۲۲ فروردین ۱۲۸۲ آغاز شد شش ماه به طول انجامید و در این مدت مظفرالدین شاه از اتریش و آلمان و بلژیک و فرانسه و انگلستان و ایتالیا بازدید کرد. مقصد نهائی مظفرالدین شاه در این سفر انگلستان بود.
در جریان دومین سفر مظفرالدین شاه به اروپا نارضایی عمومی در ایران بالا گرفت و مظفرالدین شاه بعد از بازگشت از این سفر مجبور شد امینالسلطان را از کار برکنار و هیئتی مرکب از پنج وزیر برای اداره امور مملکت تعیین نماید. عنصر شاخص این هیئت عینالدوله داماد مظفرالدین شاه بود که وزارت داخله را به عهده داشت و یک سال بعد با این مأموریت که هزینه سفر سوم شاه را به اروپا تأمین نماید، به مقام صدراعظمی منصوب شد. روسها و انگلیسیها دیگر حاضر نبودند وام تازهای به ایران بدهند و عینالدوله برای تأمین هزینه سفرشاه، مسیو نوز بلژیکی را که به تازگی برای اداره امور گمرکات ایران استخدام شده بود با اختیارات فوقالعادهای مأمور افزایش درآمد گمرکات نمود. فشار به تجار برای افزایش حقوق گمرکی بر نارضایی عمومی افزود و هنگامی که مظفرالدین شاه در خرداد ماه سال ۱۲۸۴ سومین سفر خود را به اروپا آغاز کرد زمینه برای قیام عمومی در ایران فراهم شده بود.
مسافرت سوم شاه به اروپا روز ۱۶ خرداد ۱۲۸۴ آغاز شد و ۴ ماه به طول انجامید. این سفر نیز متعاقب دریافت یک وام ۲۹۰ هزار لیرهای از بانک شاهی انگلیس عملی شد. شاه یک سال پس از پایان سفر سوم خود در روز ۱۳ مرداد ۱۲۸۵ در بستر بیماری فرمان مشروطیت را که متضمن ترتیبات تشکیل مجلس بود امضا کرد و روز ۱۴ مهر ماه همین سال اولین دوره مجلس شورای ملی در حضور شاه افتتاح شد. مظفرالدین شاه نخستین قانون اساسی ایران را که در دوره اول مجلس تنظیم شده بود روز هشتم دی ماه ۱۲۸۵ امضا کرد و ده روز بعد در ۱۸ دی ۱۲۸۵ درگذشت.[۱]
اوضاع اقتصادی اجتماعی در زمان مظفرالدین شاه
مظفرالدین شاه از جمله پادشاهان نالایق ایران بود. در دوران حکومت وی اقتصاد ایران به ورشکستگی کامل رسید و بسیاری از منابع طبیعی، راهها و معادن کشور به بیگانگان واگذار شد.
ولخرجیها و بذل و بخششهای بیجای شاه، خزانه کشور را خالی کرد. دریافت وامهای سنگین با شرائط سخت از روسیه یا دولتهای اروپائی و سپس واگذاری امتیازات متعدد اقتصادی به آنان در تمام طول دوران سلطنت ۱۰ ساله مظفرالدین شاه قاجار ادامه داشت. گرانی، تورم، کمبود نان و ارزاق، تصرف املاک مردم توسط نزدیکان شاه و ظلم دولتهای منتخب وی علیه مردم، جامعه را به ستوه آورده بود. شاه در اکثر سالهای حکومتش بیمار بود و اداره امور کشور در این مدت عمدتاً بر عهده امینالسلطان، امینالدوله و عینالدوله، صدراعظمهای وی بودهاست.[۵]
صدای مظفرالدین شاه، قدیمیترین صدای ضبط شده در ایران
صدای مظفرالدین شاه، اولین و قدیمیترین فایل صوتی است که در ایران ضبط شدهاست.[۶]
متن سخنان ضبط شده مظفرالدین شاه خطاب به علیاصغر اتابک صدراعظم و وزرا به شرح زیر است:
«جناب اشرف اتابک اعظم از خدمات سابق و لاحق شما، که تا به حال چهل سال است خدمت میکنید، از همه خدمات شما راضی هستیم. به خصوص از خدمات این سه چهار سالهای که در صدارت خود حساب میکنیم و انشاءالله از عوض اینها را همه را به شما مرحمت خواهیم فرمود و شما هم ابداً ذرهای در خدمات خودتان، انشاءالله، قصور نخواهید کرد و مرحمت ما را به اعلا درجه نسبت به خودتان بدانید.
انشاءالله رحمان بعد از چهار صد سال که خدمت بکنید امیدوار هستیم که همیشه خوب باشد و این خدماتی که به من میکنید و به مملکت ایران میکنید البته خداوند او را بیعوض نخواهد گذاشت، انشاءالله عوض او را هم خدا و هم سایهٔ خدا که خودمان باشیم به شما خواهم داد و از خدمات همه وزرا هم راضی هستیم و شما هم خدمات همه را حقیقتاً خوب عرض میکنید و همه را به موقع عرض میکنید.»[۱]
مرگ مظفرالدین شاه
مظفرالدین شاه قاجار ده روز پس از امضای قانون اساسی، هجدهم دیماه سال ۱۲۸۵ خورشیدی (۸ ژانویه ۱۹۰۶) در ۵۴ سالگی ظاهراً از بیماری سل درگذشت و ده روز بعد پسرش محمدعلی میرزا تاجگذاری کرد و شاه شد؛ بدون این که از نمایندگان مجلس شورا برای شرکت در این مراسم دعوت بهعمل آورد.[۷]
آرامگاه وی در کربلای عراق قرار گرفتهاست.[۳]
مظفرالدین شاه مانند پدرش ناصرالدین شاه سفرنامه مینوشت. اولین همسر او امالخاقان دختر میرزا تقیخان امیرکبیر بود که محمدعلی شاه قاجار حاصل این ازدواج بود. به هنگام فوت مظفرالدین شاه از وی ۱۸ دختر و ۶ پسر به نامهای محمدعلی میرزا، ملکمنصور میرزا شعاعالسطنه، ابوالفتح میرزا سالارالدوله، ابوالفضلمیرزا عضدالسلطان، حسنعلیمیرزا نصرتالسلطنه و ناصرالدین میرزا ناصری باقی ماند.[۵]
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ اشوود - مظفرالدینشاه قاجار
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ سارینا وبلاگ - مظفرالدین شاه قاجار به روایت خواهر
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ راهنمای سکههای ایران - مظفرالدین شاه قاجار
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ ۴٫۳ ۴٫۴ چاپ در سنندج چاپخانه عرفان (ادیب) کردستان - مظفرالدین شاه قاجار
- ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ آفتاب - مظفرالدین شاه
- ↑ تهران شناسی - متن صدای مظفرالدین شاه خطاب به علیاصغر اتابک صدراعظم و وزرا
- ↑ روشنگری - مظفرالدین شاه، قوام السلطنه، عضد الملک