کاربر:Abbas/صفحه تمرین: تفاوت میان نسخه‌ها

== نفوذ خارجیان در ایران قبل از مشروطه ==

قرارداد ترکمان‌چای عملاً ایران را تابع سیاست روسیه قرار داد، و از آن پس نفوذ دولت روسیه در ایران نفوذ اول بوده است و دولت روسیه اولین دشمن استقلال و

=== نفوذ اقتصادی و امتیازات خارجی در ایران (۳۴ تا ===

==== امتیاز تلگراف ====

==== امتیاز رویتر ====

خارجی واگذاشت. دولت ایران در مقابل دریافت بیست هزار لیرۀ استرلینگ حاضر شد، ادارۀ همۀ گمرکات کشور را تا مدت بیست سال، به رویتر واگذار نماید. صاحب امتیاز از پرداخت هر نوع عوارض گمرکی معاف بود و درعوض همۀ اینها، موظف بود که فقط ۱۵ الی ۲۰ درصد از سود خالص مؤسسات مورد امتیاز را به دولت ایران بپردازد. «لرد کرزن» دربارۀ این امتیاز می‌گوید: «هنگامی‌که این امتیازنامه منتشر شد آن را به مثابه واگذاری کامل و خارق العاده‌ی تمام ذخایر صنعتی کشور به خارجیها ارزیابی کردند.»

==== امتیازات روسیه: شیلات، بانک، خط شوسه، بیمه ====

دولت ایران در سال ۱۸۷۹ امتیاز ساختمان خط تلگرافی استرآباد - چلینگر واقع در شمال ایران را به یک شرکت روسی واگذار نمود. این خط پس از پایان ساختمان

==== امتیاز بانک شاهنشاهی انگلیس ====

==== سایر امتیازات انگلستان ====

==== امتیاز نفت دارسی ====

==== استقراض خارجی ====

== جنبش تحریم تنباکو ==

=== ماجرای مسیو نوز بلژیکی ===

در بهار ۱۲۷۸ امین‌الدوله از صدراعظمی برکنار و امین‌السلطان به جای او نشست. در همین زمان صحبت از گرفتن وام از یک دولت خارجی در میان بود تا هزینه سفر مظفرالدین شاه به اروپا تامین شود. امین‌السلطان برای گرفتن وام به روسیه منوسل شد. روس‌ها در ازای پرداخت ۲۲ و نیم میلیون روبل امتیاز کمرگات شمال را از دولت ایران گرفتند. شرط دیگر این بود که از این پس ایران حق ندارد تا ۷۵ سال که سررسید بازپرداخت این وام بود از هیچ دولت خارجی دیگری وام بگیرد و همین‌طور از همین پول باید وام بانک شاهنشاهی به مبلغ ۵۰۰ هزار لیره که برای پرداخت تاوان امتیاز توتون و تنباکو به ایران داده شده بود بازپرداخت شود.  

از زمان صدارت امین‌الدوله سه بلژیکی که «نوز» رئیس آنان بود برای اداره گمرکات ایران استخدام شده بودند. عنوان او ابتدا «مدیر کل گمرکات» بود که زیر دست صدراعظم کارهای گمرک را پیش می‌برد. هنگام سفر شاه به اروپا که صدراعظم نیز همراه او رفت عنوان نور به «وزیر کل گمرکات» تغییر کرد و تحت این عنوان به اعمال خود سرانه‌ای دست زد. بلژیکیها عوامل اجرای سیاست‌های روس‌ها در ایران بودند،تعرفه‌های گمرکی را افزایش دادند و با بازرگانان ایرانی بدرفتاری می‌کردند. آنان آشکارا میان بازرگانان ایرانی و خارجی و حتی میان بازرگانان ایرانی مسیحی و مسلمان تبعیض قائل می‌شدند و به مسلمانان سخت می‌گرفتند. از طرفی مردم از حیف و میل اموال مملکت توسط شاه و اطرافیانش در اروپا بسیار ناراضی بودند. در اعتراض به عملکرد متصدیان گمرک در تعدادی از شهرها اعتراضاتی به وجود آمد ولی دادخواهی مردم به جایی نرسید و دولت رسیدگی به آن نکرد.  

=== هم پیمانی سید عبدالله بهبهانی و سید محمد طباطبایی ===

جلودار مخالفت‌ با عین‌الدوله سید عبدالله بهبهانی بود. او در این مسیر به دنبال هم پیمان بود و بین او و سید محمد بهبهانی همدستی پیدا شد. در تاریخ بیداری ایرانیان در این‌باره چنین آمده است: «معتمدالاسلام رشتی از طرف آقای بهبهانی آمد خدمت آقای طباطبایی که قول همکاری را از ایشان بشنود، جنابش در اول او را ما‌ٔیوس فرمود، ولی در آخر فرمود اگر جناب سید عبدالله مقصور را تبدیل کنند و غرض شخصی در کار نباشد من همراه خواهم بود. از آنجا رفت منزل حاجی شیخ فضل‌الله، از آنجا به‌کلی مأیوس گردید. بلکه شیخ معتمدالاسلام را ترسانید که تو را چه با این رسالت».<ref>تاریخ بیداری ایرانیان - ناظم الاسلام کرمانی</ref>

=== واقعه مسجد شاه ===

بعدازظهر روز چوب زدن بازرگانان بازار بسته شد و انبوه مردم به مسجد شاه روآورده در آنجا تجمع کردند. سید محمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی از پشتیبانی بازرگانان و تجار برخوردار بودند. در واقع این طبقه بورژواری تجاری ایران بود که خواسته‌‌های عدالتخواهانه مردم ایران را در آن روزگار نمایندگی می‌کرد و نظام فئودالی و دربار و حاکمان مطلق العنان سد راه پیشرفت و گذار جامعه ایران به یک جامعه مدرن بودند. همانشب میرزا ابوالقاسم امام جمعه کسانی از سران بازرگانان را به خانه خود دعوت کرد و با آنان همراهی نشان داد و از آنان خواست که روز بعد نیز بازار را ببندند و در مسجد شاه تجمع کنند. امام جمعه وابسته به دربار و از هم پیمانان عین‌الدوله بود و نقشه‌اش ضربه زدن به جنبش مردم بود. روز بعد مردم در مسجد تجمع کردند و دنبال علما فرستاده به مسجد شاه آوردند. شیخ فضل الله از این کار سرباز زد. امام جمعه از قبل نقشه خود را به اطلاع عین‌الدوله رسانده بود. سران جنبش در مسجد شاه مشورت کردند و قرار گذاشتند که در تلافی بدرفتاری علاءالدوله عزل او از حکمرانی تهران را بخواهند و همچنین از شاه بخواهند که مجلسی برای رسیدگی به دادخواهی‌های مردم برپا گرداند. در ابتدا خواسته مردم تاسیس عدالتخانه برای رسیدگی به دادخواهی ها بود زیرا در ایران آن روزگار در هر ولایتی حاکمان مستبد هر طور می‌خواستند با مردم رفتار می‌کردند و مردم از گزند ظلم و ستم آنان در امان نبودند.  

اصلی‌ترین درخواست‌های متحصنین تاسیس عدالتخانه در همه جای ایران، برداشتن مسیو نوز از ریاست گمرک و مالیه و برداشتن علا،الدوله از حکمرانی تهران بود.

مظفرالدین شاه با خواسته‌های متحصنین موافقت کرد و به عین الدوله دستور داد که علما را با احترام به شهر بازگرداند. عین‌الدوله در این کار تعلل می‌کرد و نمایندگان علما را که به تهران آمده‌بودند معطل کرده توطئه تبعید آنان را تدارک می‌دید. در این بین مردم بازار را تعطیل کرده به خیابان ریختند و جلوی کالسکه شاه را گرفتند و از شاه خواستند که علما را به شهر بازگرداند. شاه به عین الدوله  فرمان داد که با خواسته‌های آقایان موافقت شده و برای تاسیس عدالتخانه دستور جداگانه‌ای صادر کرد. پس از صدور فرمان مظفرالدین شاه روز بیست و دوم دی‌ماه برای بازگرداندن متحصنین به تهران مشخص شد. در آنروز از طرف شاه کالسکه‌های سلطنتی برای بازگرداندن علما به تهران فرستاده شد. راه‌آهن تهران و عبدالعظیم را مجانی کردند. بازارها بسته شدو و مردم دسته دسته به طرف عبدالعظم حرکت کردند. متحصنین در میان استقبال و هیاهو و شادی مردم به تهران آمده به دیدار شاه رفتند. این تحصن یکماه به طول انجامید. در ادامه علاءالدوله از حکمرانی تهران برکنار شد.   

=== کشته شدن سید عبدالحمید و ماجرای مسجد جمعه ===

در روز چهارشنبه نوزدهم تیرماه ۱۲۸۵ سربازان حکومتی اقدام به دستگیری شیخ محمد واعظ از سخنرانان مشهور کردند. شیخ محمد واعظ در تمام منبرها نسبت به ظلم عین الدوله و دستگاه دولتی اعتراض و بدگویی می‌کرد. حین انتقال شیخ محمد واعظ به خانه عین‌الدوله طلبه‌های یکی از مدارس علمیه جلوی سربازان را به کمک مردم گرفتند. سربازان زندانی را به یک قراولخانه در همان نزدیکی برده در بازداشت نگه داشتند. رفته رفته به انبوه مردم افزوده شد. مردم به داخل قراولخانه رفته و شیخ محمد واعظ را آزاد کردند. در کشاکش بین سربازان و مردم طلبه‌ای به نام سید عبدالحمید تیر خورد و جان باخت. مردم پیکر او را به مسجد جمعه برده در آنجا تجمع کردند. بازار بسته شد و فعالان جنبش از هر سوی شهر به طرف مسجد رفته در آنجا تجمع کردند. آخوندهایی مانند بهبهانی و طباطبایی نیز به مردم پیوستند. خواسته تجمع کنندگان برپایی هر چه زودتر عدالتخانه بود. دولت سربازان بیشتری را در شهر مستقر کرده و عملا حکومت نظامی برپا شد. در روز جمعه تعدادی از تجمع کنندگان از مسجد خارج شدند و به سینه زنی و عزاداری برای سید کشته شده پرداختند. در چهار سو سربازان به مردم شلیک کردند و گفته شد بیش از ۱۰۰ تن کشته شدند. مردم متفرق شدند و به سمت مسجد جمعه بازگشتند. عوامل حکومتی آب را نیز که از مسجد عبور می‌کرد بستند. در این بین با پیغامهایی از طرف شاه و دولت به سرکردگان تجمع کنندگان رسید که مردم را پراکنده کنید آنان از مردم خواستند که پراکنده شوند. ابتدا مردم قبول نکردند ولی در نهایت با پافشاری بهبهانی و طباطبایی مردم به خانه‌های خود رفتند و فقط علما و نزدیکان آنها در مسجد ماندند. فشار بر متحصنین داخل مسجد جمعه بیشتر می‌شد و تهیه نان و آب برای آنان مشکل بود. عین‌الدوله برای افرادی از متحصنین پیغام می‌فرستاد و تطمیع می‌کرد تا بتواند میان آنان اختلاف انداخته و پراکنده کند اما آنان ایستادگی می‌کردند. روز یکشنبه تجمع کنندگان در مسجد جمعه به دولت پیشنهاد دادند که یا عدالتخانه را برپا کنید یا ما را بکشید و به دیگران کاری نداشته باشید و یا به ما راه بدهید از شهر بیرون برویم که دولت در نهایت سومی را پذیرفت و شاه دستخطی داد که آقایان آزادانه به هر کجا که می‌خواهند بروند. متحصنین گفتند که می‌خواهند به عتبات بروند و برای آن از شاه مجوز خواسته به خانه‌های خود رفتند تا مقدمات سفر را فراهم کنند.   

=== تحصن در سفارت انگلیس ===

بعد از رفتن علما اوضاع تهران به زور سرباز و قزاق و اختناق اعمال شده توسط عین‌الدوله آرام بود اما این آتش زیر خاکستر بود زیرا نام «مشروطه»‌ کم‌کم به زبان مردم افتاده بود. تعدادی از بازرگانان به نام که با جنبش همراهی کرده بودند و در تهران مانده بودند نسبت به خشم دولت بیمناک بودند. بازرگانان تصمیم گرفتند به یکی از سفارتهای خارجی پناهنده شوند. دو روز پس از خروج علما از تهران افرادی به قلهک رفتند و از کارکنان سفارت انگلیس پرسیدند، اگر ما به سفارتخانه پناهنده شویم راه داده خواهد شد یا نه؟ کارکنان سفارتخانه گرچه جواب رد دادند ولی سخت‌گیری نکردند. در روز پنچ شنبه ۲۷ تیر ماه ۱۲۸۵ نخست حدود پنجاه نفر از بازرگانان و طلبه‌های به ساختمان سفارت در شهر رفته و در آنجا متحصن شدند. روز بعد به این تعداد افزوده شد و مردم چون دیدند که مانعی وجود ندارد هر صنف و دسته‌ای به طرف سفارت رفته و چادر خود را در حیات سفارت برپا کردند. روز دوشنبه ۳۱ تیر تعداد بست نشینان ۸۵۸ نفر بود و تا سه روز بعد از آن به ۵۰۰۰ تن رسید. و تا روزهای بعد به ۱۳۰۰۰ تن بالغ شد. بازارها بسته شد. این تحصن در کمال آرامش و نظم و نظام انجام شد و به طوری که انگلیسیها نیز رفتار متحصنین را ستایش کرده‌اند. در کتاب آبی آمده است: «رفتارشان بسیار ستوده و پسندیده می‌بود، و این نیکی رفتار و بسامانی کارها در میان خودشان، نتیجه بیداری سرانشان می‌بود که به کسانیکه گمان آشوب طلبی می‌رفت به میان خود راه نداده بودند».<ref>کتاب آبی</ref> در محل تحصن دیگهای غذا برپا بود و  در کمال نظم شام و نهار به متحصنین داده می‌شد. هزینه آنرا بازرگانان می‌دادند. در روزهای اول بست نشینی در سفارت انگلیس درخواستهای متحصنین که به مسترکرانت دف شارژدافر انگلیس دادند تا به دولت برساند به شرح زیر بود:

== صدور فرمان مشروطیت و افتتاح مجلس ==

در روز ششم مرداد شاه پاسخ تلگراف محمد علی میرزا را داد. از پاسخ شاه پیداست که مقرر شده بود که مشیر الدوله را برای بازگرداندن علما به قم بفرستد و به دیگر خواسته‌های متحصنین اعتنایی نکند. از طرفی متحصنین که قدرت یافته بودند و پی به نیرنگ دربار برده بودند به قم تلگراف زدند که بازنگردند. روزبه‌روز به تعداد بست نشینان افزوده می‌شد و تعداد آنان به بیش از ۱۴هزار نفر رسیده بود. روز ششم مرداد عین‌الدوله برکنار شد و مشیر الدوله به جای او نشست. در این میان دولت انگلیس که در رقابت با روسیه که قدرت استعماری غالب در ایران بود و از دیکتاتوری قاجار حمایت می‌کرد به طرفداری از مشروطه خواهان برخاسته بود و با آنان همراهی می‌کرد رسما مداخله کرده و از دولت ایران خواست که هر چه زودتر به درخواستهای مردم پاسخ دهد و در پارلمان انگلیس نیز در این‌باره بحث شد. سرانجام شاه و دربار در روز سیزدهم مرداد ۱۲۸۵ تسلیم شدند و فرمان مشروطه توسط مظفرالدین شاه امضا شد. بست نشینان همان‌روز در سفارت انگلیس جشن گرفتند و چراغانی کردند. روز بعد که فرمان مشروطه چاپ شده به دیوارهای چسبانیده شد فعالان جنبش آنرا نپسندیدند زیرا از ملت نامی برده نشده بود و از طرفی جمله‌های آن مبهم بود.  شب شانزدهم مرداد نشستی از سران جنبش در خانه مشیرالدوله در قلهک برگزار شد و پیامد آن جلسه شاه فرمان قبلی را تصحیح کرد که مورد قبول متحصنین واقع شد و همانروز مردم از سفارت پراکنده شدند و بازارها را باز کرده خیابانها را چراغانی کردند و سه شب در تهران جشن برپا بود. علما در قم پس از آگاهی از وقایع تهران و صدور فرمان مشروطیت از قم به طرف تهران حرکت کردند و روز ۲۴ مرداد در میان استقبال مردم به تهران رسیدند و دو روز دیگر جشن برپا شد. روز شنبه ۲۶ مرداد در سرای مدرسه نظام جلسه باشکوهی برپا شد. بسیاری از سران فعالان و علما و وزیران و درباریان در جلسه حاضر شدند. این جلسه برای افتتاح مجلس موقت بود که در آن باید نظامنامه انتخابات و دیگر امور بنیانگذاری مشروطه و مجلس مشخص می‌شد. مجلس موقت تشکیل شد و نظامنامه انتخابات را تهیه کرد و مقرر شد روز ۱۴ شهریور به امضا شاه برسد. دراین میان درباریان در برابر خواست ملت مقاومت کرده و دست به توطئه می‌زدند. آنها در صدد تغییر رای شاه برآمده و می‌خواستند دوباره عین‌الدوله را بر سرکار آورند و مشروطه را در نطفه خفه کنند. باردیگر مردم به شورش درآمدند و می‌خواستند از علما فتوای برای بیرون کردن تعدادی از درباریان بگیرند. دولت در مقابل خواست مردم عقب نشینی کرد و روز ۱۷شهریور شاه آیین نامه انتخابات را امضا کرد و به عین‌الدوله دستور دارد به خراسان برود. در تهران انتخاب نمایندگان آغاز شد. در روز ۱۴ مهر اولین جلسه نمایندگان تهران آغاز شد. دربار برای جلوگیری و به شکست کشاندن مشروطه آنرا به ولایات دیگر خبر نداد و از تلگراف به سایر شهرها جلوگیری می‌کرد.  مردم سایر شهرها از جمله تبریز و رشت و مشهد و اصفهان و شیراز و کرمان از اتفاقات تهران بی‌خبر بودند.  

== به توپ بستن مجلس ==

در سال ۱۹۰۷ پیمانی بین انگلستان و روسیه منعقد شد که ایران را به دو منطفه نفوذ تقسیم کردند. این پیمان عملا باعث دخالت بیشتر استعمار روس و سکوت انگلیس در مورد ایران شد. در اواخر دوره اول مجلس، آزادیخواهان برای اخراج تعدادی از اطرافیان مرتجع شاه از جمله امیربهادر جنگ که با مشروطه مخالفت می‌کردند فشار آوردند که در نتیجه او به سفارت روسیه پناهنده شد. در ماه جمادی‌الاول محمد علی شاه برای تدارک سرکوب آزادیخواهان و مجلس به باغشاه رفت و در آنجا که پادگان نظامی بود مستقر شد. شهرهای ایران به خصوص تبریز بر علیه محمد علی شاه قیام کردند و او را شاه غیر قانونی دانستند. در روز ۲ تیرماه ۱۲۸۷ قشون قزاق به فرماندهی «لیاخوف» به فرمان محمدعلی‌شاه مجلس را به توپ بستند و مشروطیت را از میان برداشتند. در به توپ بستن مجلس دولت روسیه و انگلستان توافق کرده بودند. بر اساس گزارشهای رسمی علاوه بر تخریب مجلس در واقعه به توپ بستن مجلس سیصد نفر کشپه شده بودند ولی در واقع ۲۵۰۰ نفر کشته شده بودند. در روز کودتا عده‌ای از جمله تقی زاده و دهخدا به سفارت انگلیس پناهنده شدند و به خارج رفته علیه حکومت محمدعلی شاه فعالیت کردند. اشخاصی مانند جهانگیرخان صور اسرافیل، قاضی ارداقی و ملک المتکلمین بازداشت شده چندی بعد اعدام شدند. سید جمال واعظ اصفهانی بعدها درهمدان بازداشت و در بروجرد اعدام شد. از این زمان بود که دوره‌ی استبداد صغیر یا خرده خودکامگی آغاز شد.  

== مقاومت تبریز ==

پس از به توپ بستن مجلس و برچیده شده مشروطه در تهران و تمامی ایران تبریز تنها مرکز انقلاب ایران بود. انجمن ایالتی و سران جنبش در تبریز که سررشته امور را در دست داشتند از مدتها قبل خود را آماده مقابله با ضد انقلاب می‌کردند. در تبریز هر بعد از ظهر مردم و جوانان در هر محله و کوی مشق نظامی می‌کردند. این از دوراندیشی سران جنبش به خصوص سران مرکز غیبی در تبریز بود که درگیری نظامی را در آینده با دستگاه استبداد محمد علی شاه پیش بینی می‌کردند. تبریز دو دوره جنگ و تهاجم را در مقابل خودکامگی از سر گذراند و تا زمان از سرگرفتن جنبش در اصفهان و رشت که به فتح تهران انجامید مقاومت کرد.

== فتح اصفهان و رشت ==

سردار اسعد از خوانین بزرگ بختیاری در سال ۱۳۲۶ قمری در پاریس سکونت داشت. او پس از اطلاع از پایداری تبریز به برادر و خویشان خود نامه نوشت و خواهان اتحاد علیه محمد علی شاه شد. در این هنگام صمصام السلطنه با فرمان شاه از ریاست ایل عزل شده بود. خوانین بختیاری متحد شدند و سردار اسعد نیز از اروپا به ایران آمد. بختیاری‌ها به اصفهان لشگر کشی کردند و با همکاری مجاهدین شهر اصفهان بر شهر چیره شدند و شهر به دست مشروطه خواهان افتاد.  

== افتتاح مجلس دوم و وقایع بعد از آن ==

پس از فتح تهران مسئولیت تشکیل کابینه به سپهدار تنکابنی واگذار شد. ریاست نظمیه به یپرم خان فرمانده قشون گیلان داده شد. در تاریخ اول ذی‌القعده مجلس دوم افتتاح شد.  

== التیماتوم روس و تعطیلی مجلس ==

در اواخر دوره دوم مجلس دولت روسیه اقدامات شوستر آمریکایی را بهانه کرده به دولت ایران اولتیماتوم داد. چون مدت قانونی مجلس رو به پایان بود نمایندگان رای به تمدید شش‌ماهه دوره دوم دادند. دومین اولتیماتوم روسیه ۷ آذر ۱۲۹۰ شمسی به دولت صمصام السلطنه تسلیم شد. به موجب این اولتیماتوم مستر شوستر رییس خزانه داری باید اخراج شود و از این پس بدون مشورت روسیه ایران نباید کارکنانی از خارج را استخدام کند و سوم هم اینکه مخارج لشگر کشی روسیه را باید ایران بپردازد. در این هنگام دسته‌هایی از سپاه روسیه به رشت رسیده بودند. ۴۸ ساعت برای پاسخ وقت تعیین شده بود. مردم در تهران و شهرستانها به پا خاستند و تلگرافهای زیادی در حمایت از مجلس و رد اولتیماتوم به تهران مخابره شد. در پایان مهلت تعیین شده مجلس با رای علنی به اتفاق آراء التیماتوم را رد کرد. سران دولت که یارای مقاومت در مقابل اولتیماتوم و تهدیدات روسیه را نداشتند تصمیم به انحلال مجلس گرفتند و در روز دوم دی‌ماه ۱۲۹۰ یپرم خان از طرف دولت به مجلس حمله کرد و مجلس را تعطیل نمود. دولت تسلیم اولتیماتوم روسیه شد ولی این اقدام دولت نیز از تجاوزگری روسیه جلوگیری نکرد و در تبریز بر اثر تجاوز قشون روسیه جنگ و درگیری بین روسها و مجاهدان و قشون دولتی درگرفت و تعداد زیادی از مجاهدان جان باختند و عده‌ای نیز فراری شده به عثمانی پناهنده شدند.

== منابع ==

<references />