اعتصاب

اعتصاب در خلاصه‌ترین تعریف به قطع کار، حضور در محلی به عنوان اعتراض گفته می‌شود. اعتصاب عموما به دو شکل فردی یا گروهی و صنفی و با هدف تامین یک یا چند خواست بر حق و مشروع که به هر دلیلی از فرد یا گروهی سلب شده باشد صورت می‌پذیرد. اعتصاب به دست از کار کشیدن به منظور رسیدن به هدفی خاص گفته می‌شود.(فرهنگ معین). در فرهنگ عمید اعتصاب به «دست از کار کشیدن گروهی از کارگران یا کارمندان برای اعتراض یا رسیدن به هدفی خاص» تعبیر شده است. اعتصاب (به انگلیسی: strike-action)به معنی توقف موقت کار توسط گروهی از کارکنان به منظور بیان شکایت یا تحمیل یک تقاضا است. (دانشنامه عمومی)

هم‌چنین در تعریف آمده است اعتصاب دست از کار کشیدن کارگران یا همه کارکنان و کارگزاران یک واحد اقتصادی یا دستگاه اداری و خدماتی برای دریافت حقوق یا دستمزد بیشتر یا امتیازات شغلی بیشتر از کارفرما یا دولت. اعتصاب کارگران معمولاً برای افزایش دستمزد، بهتر شدن وضع کار، یا کاستن از ساعت های کار است.

معنای لغوی اعتصاب

تعاریف اعتصاب از فرهنگ آبادیس نقل شده است اما این کلمه در اصل یک لغت عربی می‌باشد که معانی زیادی برای آن در المعانی آورده شده است. این کلمه از ریشه عصب به معنای سخت و سفت و شدید شدن یک چیز است. عصب به معنای رشته‌های انتقال حس و حرکت و درد در بدن نیز گفته می‌شود. هم‌چنین به رشته‌هایی که مفاصل و دیگر اجزای بدن را به هم پیوند می‌دهد نیز گفته می‌شود. وقتی کار سخت می‌شود نیز از لغت عصب استفاده می‌شود چنانکه برای بستن سر با عمامه یا دستار نیز اعتصاب استفاده می‌شود. اعتصاب در زبان عربی با آنچه در زبان فارسی از آن استفاده می‌کنیم متفاوت است. اساسا برای قوی و سرسخت شدن فرد یا جمع از آن استفاده می‌شود.

تاریخچه اعتصاب

اعتصاب از پی انقلاب صنعتی پیدا شد و طبقۀ کارگر، که زادهٔ این انقلاب بود، برای دفاع از حقوق خود در برابر کارفرمایان دست به تشکیل سازمانهایی زد و این سازمان ها از اعتصاب همچون وسیله ای کارآمد برای رسیدن به خواست های کارگران استفاده کردند. در آغاز دولت ها و کارفرمایان با انواع وسایل و حتی به کمک نیروی انتظامی اعتصاب ها را در هم می شکستند و برپا کنندگان اعتصاب را به خون می کشیدند، اما از نیمهٔ قرن ۱۹ به بعد، بر اثر مبارزات کارگران، اعتصاب رفته رفته صورت قانونی یافت و به میان دیگر گروه های اجتماعی (کارمندان، دانشجویان، و کارکنان مشاغل آزاد) نیز راه یافت و از اوایل قرن بیستم احزاب سازمان های سیاسی از اعتصاب همگانی برای رسیدن به هدف های سیاسی استفاده کردند و پیروان سندیکالیسم و آنارشیسم این اعتصاب ها را همچون حربه ای کارآمد برای واژگون کردن دولت تبلیغ کردند. در اعتصاب همگانی تمام یا اکثر کارگران رشته های گوناگون صنعت و ارتباطات یک شهر، ناحیه، یا کشور، برای رسیدن به هدف های سیاسی یا حرفه ای خود، دست از کار می کشند. در اعتصاب های همگانی که جنبهٔ سیاسی دارند، گاه اکثر مردم یک کشور از کار دست می کشند، به جز کسانی که کارهای بسیار ضروری از نظر اجتماعی، مانند خدمات آب و برق و بهداشت را بر عهده دارند. در رژیم های دیکتاتوری اعتصاب به موجب قانون یا در عمل ممنوع است.

تاریخچه اعتصاب در ایران

با گسترش روابط ایران با غرب در دوره قاجار تحولاتی در عرصه اداری حکومت ایجاد شد که نظام بوروکراسی جدید و به وجود آمدن اداره ها با سبک و سیاق نو از آن جمله بود و وزارت امور خارجه به همین سبک و سیاق جدید ایجاد شد. این تحول موجب ایجاد نوعی آگاهی در میان مردم شد که خواستار حقوق خود بودند و برای رسیدن به این خواسته ها آموختند که از جمله مهمترین ابزار دست زدن به اعتصاب است.

اعتصاب در دوره قاجار

اعتصاب ماهیگیران انزلی در سال ١٢٨٥، و در اعتراض به بهای کمی کە شرکت روسی در عوض خرید ماهی بە صیادان می دادە صورت گرفت.

در اسفند سال ١٢٨٥، کارگران تلگراف دست بە اعتصاب زدند و خواهان استخدام رسمی، عدم اخراج بدون دلیل، افزایش دستمزد، بازنشستگی پس از ٢٥ سال سابقە کار با ٥٠ درصد حقوق دوران اشتغال شدند. به دلیل اهمیت تلگراف در آن روزگار، دولت با تمام خواستە های کارگران موافقت کرد.

در همان سال کارگران یک کارخانە برق در تهران با درخواست هایی مانند تعطیلی یک روز در هفتە، دادن لباس کار، پرداخت غرامت ناشی از آسیب دیدگی و ضایعات کار دست بە اعتصاب زدند.

اندکی بعد، کارکنان بانک و موسسه های نظامی با درخواست افزایش دستمزد اعتصاب کردند.

اعتصابات دیگری هم در این دوران پر آشوب با مطالباتی کم و بیش مشابه وجود داشتە اند.

اعتصاب در ۹ مهر ۱۲۸۶ خورشیدی توسط کارمندان وزارت امور خارجه که در نتیجه این اعتصاب میرزا جواد خان سعدالدوله از سمت وزیر امور خارجه برکنار شد و علاء السلطنه به این سمت رسید.

اعتصاب در دوره رضاشاه

ایجاد کارخانه ها و کارگاه های جدید در ایران در اواخر دوره قاجاریه به تبعیت از غرب و در دوره رضاخان نوسازی هایی که ایجاد شد، نوع جدیدی از ارتباط کارگر و کارفرمایی ایجاد کرد زیرا کارگاه های سنتی در همان قالب قدیمی خود تحول پیدا نکردند بلکه نوعی جدیدی از رابطه میان آنها شکل گرفت که شرایط جدیدی نیز ایجاد کرد. بنابراین در چنین شرایطی مهمترین دغدغه کارگران وضعیت معیشت آنها بود که تحت تاثیر فضای سیاسی نیز قرار می گرفت. در چنین وضعیتی کارگران ناچار بودند که خواسته های خود را در قالب اعتصاب ها بیان کنند که این اعتصاب ها به شدت سرکوب می شدند. اعتصاباتی که بیشتر آنها از ۱۳۰۰ خورشیدی اتفاق افتادند و عمده آنها نیز اقتصادی بودند که در ادامه به تعدادی از آنها اشاره می شود:

- در طول ۶ ماه آخر ۱۳۰۰ خورشیدی کارگران نانوایی های تهران، چاپخانه ها و پست ایران چند اعتصاب موفقیت آمیز انجام دادند که تمام این اعتصاب ها جنبه اقتصادی داشت.

- در بهمن ۱۳۲۱ خورشیدی معلمان مدارس ملی ۲۱ روز اعتصاب کردند که این اعتصاب سرانجام به صورت یک تظاهرات سیاسی درآمد که در نتیجه آن کابینه قوام السطنه سقوط کرد.

- در ۱۳۰۱ خورشیدی اعتصاب مهمی به وسیله کارگران شرکت نفت ایران و انگلیس در آبادان انجام گرفت.

- در ۱۳۰۸ خورشیدی کارگران قالی بافی مشهد دست به اعتصاب زدند تا اینکه در ۱۳۰۹ خورشیدی اتحادیه کارگری خود را به وجود آوردند

-۹ هزار کارگر صنعت نفت در آبادان در ۱۳۰۸ خورشیدی دست به اعتصاب زدند و چندی پس از اعتصاب کارگران آبادان رضاخان دستور داد، لایحه مجازات مقدمین علیه امنیت و استقلال کشور به مجلس تقدیم شود. در این اعتصاب یوسف افتخاری که بنام یوسف اردبیلی از او یاد شده است و رحیم همداد دستگیر و به تهران اعزام شدند.

- در ۱۳ اردیبهشت ۱۳۰۸ خورشیدی کارگران تصفیه خانه آبادان که عده آنها ۱۴ هزار تَن بود، اعتصاب کردند. روزنامه حبل المتین علت اعتصاب کارگران نفت جنوب را اینگونه بیان می کند: کمپانی حقوق کارگران ایرانی را ملاحظه نمی کند و آنها را غیر از کارگر فرض می کند و بین آنها و خارجی ها فرق می گذارد و هر روز هندی ها و عرب ها را وارد کارخانه کرده و ایرانی های کهنه کار را از کار برکنار می کند.

- کارگران کارخانه کبریت سازی تبریز و کارگران مازندران در ۱۳۰۹ خورشیدی دست به اعتصاب زدند.

- در ۱۳۱۱ خورشیدی کارگران راه آهن ساختمانی راه آهن در بهشهر که حدود ۸۰۰ تَن می شدند به علت تاخیر حقوق چند ماهه خود اعتصاب کردند. این اعتصاب هشت روز به طول انجامید و بالاخره با پیروزی کارگران پایان یافت.

-کارگران راه آهن مازندران در ۱۳۱۱ خورشیدی اعتصاب کردند که منجر به بازداشت دسته حمعی آنها شد تا این اتفاق به اعتصاب پایان دهد.

-در ۱۳۱۶ خورشیدی ۸۰ تَن از کارگران راه آهن برای افزایش دستمزد اعتصاب کردند.

-در ۱۳۱۸ خورشیدی برخی از کارگران شرکت نفت ایران و انگلیس مقدمات اعتصابی را فراهم کردند اما پیش از وقوع آن رهبران اعتصاب دستگیر شدند.

اعتصاب در دوره محمدرضا شاه

سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲خورشیدی؛ اعتصابات کارگری

با اشغال ایران در ۱۳۲۰ خورشیدی رضاخان بوسیله متفقین ساقط شد و هم‌چنین اهمیت حیاتی نفت خاورمیانه هویدا شد. این دو عاملی در رشد اعتصابات در ایران بودند

-اعتصاب کارگران ساختمانی تهران که حد فاصل سال های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۱ خورشیدی انجام شد.

-اعتصابات کارگری شهرداری تهران که در ۱۳۲۳ خورشیدی انجام گرفت.

-اعتصاب کارگران کارخانه پارچه بافی در تهران و کارگران پارچه بافی و چرم سازی در آذربایجان و کارگران پارچه بافی مازندران که در سال های ۱۳۲۲ تا ۱۳۲۳ خورشیدی صورت گرفت.

- اعتصاب همگانی ۲۰ هزار کارگر پارچه باف در اصفهان که در ۱۳۲۳ خورشیدی انجام پذیرفت.

اعتصاب در صنعت نفت

- یک رشته اعتصابات پی در پی در صنعت نفت کرمانشاه که در ۱۳۲۴ خورشیدی انجام گرفت.

- بزرگترین و موفق ترین اعتصاب به لحاظ تعداد اعتصاب کنندگان که در ۲۳ تیر ۱۳۲۵ خورشیدی در منطقه نفت خیز آبادان صورت گرفت؛ اعتصابی که اگرچه به کشته شدن تعدادی و بازداشت جمعی از رهبران اعتصاب کننده انجامید اما تا حدودی باعث عقب نشینی شرکت نفت ایران و انگلیس شد.

- از ۱۳۲۸ خورشیدی مساله نفت در عرصه سیاسی مطرح شد و  دکتر محمد مصدق برای ملی کردن آن نقش قابل توجهی ایفا کرد. در همین دوره تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی اعتصاب های بزرگی در مناطق نفت خیز به وقع پیوست.

پس از طرح ملی شدن نفت، کارگران نفت با اعتصابی دیگر در سال ١٣٢٩ به حمایت از آن پرداختند. نیروهای نظامی، در سال ١٣٣٠ در بندر معشور به کارگران اعتصابی نفت هجوم آوردند و تعدادی از کارگران را به قتل رساندند.

خشونت نیروهای نظامی و قتل کارگران موجب یک رشتە درگیری ها و اعتصاب ها در سایر مناطق خوزستان، تهران، اصفهان و رشت شد. پس از این اعتصاب ها، مجلس در اردیبهشت سال ١٣٣٠ لایحە ملی شدن نفت را بە تصویب رساند.

سال های ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ خورشیدی؛ اعتصابات انقلابی

پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ خورشیدی هر نوع اعتراضی در نطفه خفه می شد اما از ۱۳۴۰ خورشیدی اعتصاب ها رنگ و بوی دیگری به خود گرفت و از خواسته های صنفی خارج شده و مستقیم در مخالفت با رژیم قرار گرفتند که به انقلاب ۵۷ منتهی شد.

-پس از فاجعه‌ فیضیه در دوم فروردین ۱۳۴۲ خورشیدی نهاد روحانیت از هفتم تا ۱۵ فروردین از اقامه‌ جماعت در مساجد خودداری می کند. بلافاصله حوزه‌ علمیه‌ مشهد از این تصمیم حمایت کرد و طی اطلاعیه‌یی اعتصاب سراسری ائمه‌ جماعات را خواستار شد. روحانیون در تهران از اعتصاب استقبال کردند. به دنبال اعلام اعتصاب روحانیان، اصناف و بازار تهران و شهرستان‌ها نیز اعتصاب کردند

-بعد از دستگیری آیت‌الله خمینی در خرداد ۱۳۴۲ خورشیدی، اعتصاب های گسترده ای در بازار تهران و شهرستان ها صورت گرفت که این اعتصاب ها، چندین روز به طول انجامید.

- در خرداد ۱۳۵۷ خورشیدی کارکنان شرکت های برق تهران و برخی از شهرهای جنوبی کشور و شبکه آبرسانی تهران و چند کارخانه بزرگ صنعتی در پایتخت در اعتصاب به لغو پاداش های سالیانه دست به یک اعتصاب بزرگ زدند، اعتصاب کارکنان شرکت برق در برخی از شهرهای بزرگ کشور اگرچه در آغاز به دلایل اقتصادی صورت گرفت اما به تدریج جنبه سیاسی پیدا کرد و به عنوان موج جدیدی از اعتراضات علیه حکومت خود را نشان داد. در نتیجه این اعتصاب ها برق برخی از شهرهای بزرگ قطع شد که همین امر هم باعث شد تا مردم علیه رژیم اعتراض کنند.

-پس از حوادث میدان ژاله تهران در ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ خورشیدی، اعتصابات گسترده‌ یی از طرف دانشگاه‌ها و مدارس صورت گرفت و بعد از آن اعتصابات به صنایع نفت، بازار، بسیاری از کارخانه‌های دولتی و خصوصی، بانک ها، بنادر و ادارات دولتی نیز کشیده شد و حتی کارکنان سازمان برنامه و بودجه به عنوان هسته اصلی دولت مرکزی نیز دست به اعتصاب زدند.

- در ۱۸ شهریور ۱۳۵۷ خورشیدی حدود ۷۰۰ تَن از کارگران پالایشگاه نفت تهران در اعتراض به کاهش دستمزدها و نیز اعلام حکومت نظامی دست به اعتصاب زدند.

-در ۲۰ شهریور ۱۳۵۷ خورشیدی پرسنل پالایشگاه‌های تهران، تبریز، اصفهان و آبادان در مخالفت با رژیم پهلوی اعتصاب کردند.

- اعتصاب پرسنل شرکت برق شهرهای بزرگ کشور به صورت یک موج فراگیر در تمامی کشور گسترده شد تا جایی که در آذر و دی ۱۳۵۷ خورشیدی پرسنل شرکت برق بسیاری از شهرها از جمله اصفهان، کرمان، ساری و مازندران دست به اعتصاب زدند. با توجه به اهمیت برق در دیگر صنایع، بخش های دولتی و از همه مهمتر زندگی عادی، جامعه با یک از هم پاشیدگی درونی مواجه شد و به معنای واقعی کلمه کشور به صورت نیمه تعطیل درآمد

-در ۱۳۵۷ خورشیدی بیش از ۶۰۰ تَن از کارکنان اداره بهداری آبادان اعتصاب کردند.

- در زمستان ۱۳۵۷ خورشیدی کارگران کارخانه بافندگی بهشهر دست به اعتصاب زدند که عملاً موجب تعطیلی این کارخانه بزرگ شد.

- در ۱۳۵۷ خورشیدی بیش از ۲۰۰ هزار تَن از پرسنل ماشین‌سازی تبریز که به عنوان یکی از مهمترین کارخانه‌های غرب کشور مطرح بود، اعتصاب کردند.

بنابراین دامنه این اعتصاب ها روز به روز بیشتر می شد و به کارخانه ها و ادارات دولتی کشیده می شد که در نهایت با پیروزی انقلاب این اعتصاب ها هم پایان پذیرفت.