دفاع مشروع
دفاع مشروع حس غریزی هر انسان هست. همواره بشر در مقابل عملی که ناعادلانه و غیرمشروع بوده سر فرود نیاورده و دفاع در برابر چنین عملی را جزو حقوق طبیعی خود می‌داند، زیرا انسان با تبعیت از غریزه به هنگام خطر مقابله به مثل می‌کند و آن را نوعی حق برای خود و نوعی تکلیف نسبت به دیگران می‌داند و روابط انسانی و اجتماعی ایجاب می‌کند که افراد در صورت حمله و تهاجم ناعادلانه دیگران ساکت نمانند و قانون نیز چنانچه کسانی را که در شرایط دفاع باشند مجازات نخواهد کرد.
دفاع عبارت است از اینکه انسان با توسل به قدرت حقی دارد که تحت حمایت قانون است و اگر متجاوزی بخواهد آن را برباید حفظ کند؛ بنابراین دفاع یکی از وسایل اولیه حفظ حق است که با همین خصوصیت در مناسبات و روابط بین افراد و بین ملل باقی مانده‌است؛ ولی دفاع در روابط بین افراد وقتی مشروع است که برای دفع ضرری که از ناحیه حمله‌کننده با حمله حضوری و غیرقانونی صورت گرفته ضروری باشد.
بنابراین در یک نگاه شخصی که برخلاف عدل و انصاف مورد حمله قرار گرفته و برای دفاع از خود مرتکب جرم شده‌است در حال دفاع مشروع است. در نتیجه شباهت زیادی بین حالت اضطرار و دفاع مشروع وجود دارد. در هر دو مورد وقتی برای احتراز از خطر و زیان جرم مرتکب می‌شود در واقع دفاع مشروع یکی از موارد مخصوص حالت اضطرار است و خصوصیت آن این است که مجنی‌علیه در عین حال حمله‌کننده نیز هست.
یکی از مهمترین حقوق طبیعی انسان، حق دفاع در مقابل تجاوزها به جان، آزادی، عرض، ناموس و مال است؛ بنابراین وضع مقررات دربارهٔ حق دفاع متهم، هم با اصول و مبانی حقوق اسلامی و هم با مبانی حقوق بشر هماهنگی دارد.
بر این اساس دفاع مشروع در مقام دفاع از نفس، عرض، ناموس، مال یا آزادی تن خود یا دیگری در قانون مورد پذیرش قرار گرفته‌است.
آیا حق دفاع متهم مطلق و بدون محدودیت است؟
خیر؛ قانونگذار شرایط دقیق آن را مشخص کرده‌است. در قانون مجازات اسلامی جدید پیش‌بینی شده‌است که شخص می‌تواند در شرایطی خاص و ویژه از خود دفاع کند، بدون آنکه مجازات شود.[۱]
دفاع مشروع چیست؟
دفاع مشروع چیست؟ هر انسانی عقلا حق دارد در مواقع احساس خطر به دفاع از جان، مال و ناموس خود و افرادی که دفاع از آنان بر وی واجب است، اقدام کند. دین مبین اسلام به عنوان آیینی جامع و کامل در این مورد نیز به پیروان خود راهکار ارائه داده و با قید شرایطی به مسلمانان اجازه داده تا به هنگام لزوم به دفاع از خود برخیزند و این امر گویای چیزی نیست جز اهمیت قائل شدن دین مبین اسلام به حیثیت و کرامت ذاتی نوع بشر. در این مقال برآنیم تا در حد وسع خود مفهوم و شرایط دفاع مشروع در دیدگاه فقه اسلام را مورد بررسی قرار دهیم. [۲]
معنای لغوی
واژه دفاع مشروع از دو جزء تشکیل شده‌است: دفاع و مشروع. برای فهم بیشتر، بهتر است که هر دو جزء را جداگانه معنا کنیم و سپس دفاع مشروع را تعریف نماییم. در لغت نامه دهخدا، واژه دفاع این چنین معنا شده‌است: دفاع یعنی موج بزرگ از دریا، هر چیز بزرگ که بدان مثل وی دفع کرده شود، چیز عظیم و بزرگ که بدان، مانند خودش را دفع کند و همچنین دفاع کردن به معنای رفع تعرض است.[۲]
کلمه مشروع نیز از ماده شرع، مشتق شده‌است. از جمله معانی شرع عبارتند از: دین و مذهب، راست و آشکار، آیینی که از سوی خداوند، توسط پیامبران بر بندگان آورده شده و آشکار کردن راه بوسیله خداوند برما. برخی از معانی مشروع نیز عبارتند از: راست و درست، آنچه شرع روا دارد. آنچه بر طبق احکام شرع، مجاز و قانونی بوده و در برابر ممنوع و نا مشروع قرار دارد. همچنین مشروع به معنای انگیزه درست، در برابر غیر مشروع که به معنای ناروا و خلاف شرع است، نیز آمده‌است.[۲]
از ترکیب دو معنی فوق می‌توان گفت که دفاع مشروع عبارت است از به‌کارگیری هر قوه ای که جهت دفع و ازبین بردن خطر و تجاوز مهاجم مباح و مجاز می‌باشد
تعریف اصطلاحی
در تعریف دفاع مشروع، کتاب ترمینولوژی حقوق، چنین آورده‌است: «شخص مورد تجاوز، در صورت نداشتن وقت برای توسل به قوای دولتی به منظور رفع تجاوز، حق دارد به نیروی شخصی از ناموس، جان و مال خود دفاع کند. این دفاع را دفاع مشروع می‌گویند».[۲]
در اثری دیگر، این تعریف از دفاع مشروع ارائه شده‌است: «شخصی که بر خلاف عدل و نصفت مورد حمله قرار گرفته‌است و برای دفاع از خود مرتکب جرم شده، در حال دفاع مشروع می‌باشد». در تعریفی دیگر از دفاع مشروع چنین آمده‌است: “ هرگاه کسی بخاطر دفاع از نفس و یا عرض و یا ناموس و یا آزادی خود یا دیگری و با رعایت شرایط پیش بینی شده در قانون، مرتکب هر عملی گردد، عمل ارتکابی او جنبه مجرمانه خود را از دست داده، و چنین شخصی معاف از مسئولیت کیفری و مدنی است. ”.
بطور مختصر و فهرست وار، اموری که دفاع از آنها مجاز است را می‌توان به این شرح برشمرد: نفس، عرض و ناموس، مال، آزادی تن خود و نفس، عرض و ناموس و مال و آزادی تن دیگری.[۲]
ضرورت عمل دفاعی
ضرورت در لغت، به معنای نیاز، حاجت و آنچه بدان محتاج باشند، اجبار، الزام و ناگزیری آمده‌است. در عمل دفاعی نیز، مدافع، تنها در صورتی حق استفاده از زور و قدرت را دارد که دفاع، منوط به آن باشد و هیچ گونه راه دیگری برای دفع خطر وجود نداشته باشد. در این حالت، تنها راه جلوگیری از خطر، استفاده از زور و قدرت شخصی است و این مسئله، معنای ضرورت عمل دفاعی است.[۲]
جمع‌بندی
دفاع از خود در برابر دشمن که امری فطری و غریزی است و ریشه در ذات و طبیعت انسان دارد، از دیرباز به عنوان یک تأسیس حقوقی وارد قوانین کیفری نظام‌های حقوقی کشورهای مختلف جهان شده‌است. در دین مقدس اسلام نیز، دفاع در برابر دشمن، امری پسندیده‌است و در منابع فقهی نیز دفاع، بر حسب موضوع مورد دفاع، واجب یا جایز است.
همان‌طور که ذکر شد، تحقق دفاع مستلزم وجود دو عنصر اساسی، یعنی حمله و دفاع است که هر کدام از اینها نیز شرایط خاص خود را دارند. تجاوزی مستوجب حق دفاع است که غیر مشروع و غیرقانونی باشد. از دیگر شرایط حمله، این است که خطر باید فعلی و قریب‌الوقوع بوده و نیز بگونه ای باشد که به هیچ طریق دیگری، قابل دفع نباشد. مدافع نیز در انجام عمل دفاعی، مقید به شرایطی است، از جمله این که، عمل دفاعی باید ضرورت داشته باشد و از سوی دیگر، مدافع، مجاز نیست از هر گونه نیرو و به هر اندازه، برای دفع تجاوز استفاده کند. البته طبق منابع فقهی، مدافع در انتخاب وسیله آزاد است و می‌تواند از وسیله ای که انتظار دفع تجاوز به آن وجود دارد استفاده کند.
در دفاع مشروع، کاربرد خشونت، در راستای دفاع از خود، غیر اختیاری می‌شود و در واقع چاره ای جز توسل به آن باقی نمی‌ماند و علاوه بر این واکنشی نیز هست و بصورت دفاعی، انجام می‌شود و فراتر از اینها، خشونتی کاملاً قانونی و مشروع قلمداد می‌گردد.[۲]
دفاع مشروع یک ترکیب اضافی است که از دو جزء تشکیل شده‌است
اول: دفع در لغت به معنی از میان برداشتن و زایل کردن از قهر و قوه است.
دوم: مشروع از شرع و شریعت گرفته شده که منظور از آن هر عملی است که از نظر شرع مجاز و مباح می‌باشد.
از ترکیب دو معنی فوق می‌توان گفت که دفاع مشروع عبارت است از به‌کارگیری هر قوه ای که جهت دفع و ازبین بردن خطر و تجاوز مهاجم مباح و مجاز می‌باشد.
با مراجعه به تاریخ می‌بینیم بشر در مقابل عملی که ناعادلانه و غیرمشروع بوده سر فرود نیاورده و دفاع در برابر چنین عملی را جزء حقوق طبیعی خود می‌داند، زیرا انسان با تبعیت از غریزه به هنگام خطر مقابله به مثل می‌کند و آن را نوعی حق برای خود و نوعی تکلیف نسبت به دیگران می‌داند و روابط انسانی و اجتماعی ایجاب می‌کند که افراد در صورت حمله و تهاجم ناعادلانه دیگران ساکت نمانند و قانون نیز چنانچه کسانی را که در شرایط دفاع باشند مجازات نخواهد کرد.
حقوقدانان برای توجیه دفاع مشروع دو نظر کلی را مورد توجه قرار داده و اساس دفاع را یکی از آن دو دانسته‌اند؛ اول اجبار، دوم اجرای حق یا انجام تکلیف.
طبق نظریه اجبار عمل انجام شده در دفاع مشروع جرم است، ولی جرمی که قابل مجازات نیست. دلیل طرفداران این عقیده این است که تهاجم غیرمشروع آزادی را از بین می‌برد و جرم تحت تأثیر اغتشاشات ارادی انجام می‌گیرد.
به عبارت دیگر تحت تأثیر حفظ «من» جرم به وجود آمده و اراده آدمی در انجام آن نقش قابل قبول نخواهد داشت زیرا جبر ناشی از تجاوز غیرمشروع انسان را به ارتکاب جرم وادار کرده‌است. براساس نظریه دوم در دفاع مشروع شخص حقی را اجرا کرده و حتی تکلیف خود را برای اجرای عدالت به جا آورده‌است.
در این مورد دفاع مشروع جرم نیست که مجازاتی را برای آن در نظر گرفت. طبق ماده ۴۳ قانون مجازات عمومی، اصلاحی ۱۳۵۲ هر کس در مقام دفاع از نفس و یا ناموس یا مال خود یا دیگری و یا آزادی تن خود و یا دیگری در برابر هرگونه تجاوز فعلی و یا خطر قریب‌الوقوع عملی را انجام دهد که جرم باشد در صورت اجتماع شرایط ذیل قابل تعقیب و مجازات نخواهد بود.[۲]