زلزله ۱۳۹۶ ازگله

زلزله۱۳۹۶ ازگله در ساعت ۲۱:۴۸ شامگاه یکشنبه ۲۱ آبان ۱۳۹۶ در ۱۰ کیلومتری شهر ازگله در ثلاث باباجانی از توابع استان کرمانشاه با شدت ۷٫۳ در مقیاس ریشتر به وقوع پیوست، ‌این زلزله در مجموع منجر به جان باختن ۵۷۹ نفر و مجروح شدن ۹۳۸۸ نفر شد. بیشترین آمار کشته‌ها و زخمی‌ها از شهرهای قصرشیرین، سرپل‌ذهاب و ثلاث باباجانی بودند. در این زلزله ۱۲ هزار واحد مسکونی شهری و روستایی به‌صورت صددرصد تخریب شدند و ۱۵ هزار واحد مسکونی نیازمند تعمیر شدند. این زلزله تاثیرات سیاسی و اجتماعی برروی جامعه ایران گذاشت، ناکارآمدی نهادهای امدادرسانی حکومتی و نیز کمک‌های خودجوش و گسترده مردمی به زلزله‌زدگان از مشخصات این زلزله بود.

زمین‌لرزه ۱۳۹۶ ازگله
تاریخ	۲۱ آبان ۱۳۹۶ -
زمان رخداد	۲۱:۴۸ به وقت ایران
دوام	۲۰ ثانیه
بزرگی	۷٫۳ مقیاس بزرگای گشتاوری
ژرفا	۱۸ کیلومتر
گونه	راندگی
مناطق آسیب	ایران, عراق
تلفات	۵۷۹ کشته، ۹۳۸۸ زخمی
بیشینهٔ شدت	۷٫۳ ریشتر
پس‌لرزه‌ها	۵۵۱ پس‌لرزه تا ساعت ۱۲ صبح ۲۷ آبان ۱۳۹۶

مشخصات

ایران یکی از زلزله‌خیزترین کشورهای جهان است که با قرار گرفتن قریب به نود درصد از خاک آن  بر روی گسل‌های مستعد زلزله، همواره در معرض وقوع زلزله است. زلزله ازگله در زمره مخرب‌ترین زمین‌لرزه‌های  ثبت‌شده در تاریخ این کشور است.

این زلزله بنا بر آنچه در مرکز لرزه‌نگاری کشوری وابسته به موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران به ثبت رسیده است،‌ در عمق ۱۸ کیلومتری زمین در ساعت ۲۱:۴۸:۱۶ به وقت محلی تهران و همچنین ۲۱:۱۸ به وقت عراق به ثبت رسیده‌است. زلزله ۷٫۳ ریشتری ازگله در حالی از نظر بزرگی، طی ۲۷ سال اخیر در کشور بی‌سابقه بوده است که این زلزله از نظر «عمق‌کم» نیز در پهنه فلات ایران طی دست‌کم ۲۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده است. آخرین زمین‌لرزه با بزرگای بیش از ۷ ریشتر قبل از این مربوط به زلزله ۷٫۳ ریشتری منجیل و رودبار در سال ۶۹ بوده است.

زلزله ۷٫۳ ریشتری یکشنبه شب غرب ایران، منجر به لرزش ۱۶ استان کشور از  جمله کرمانشاه، کردستان و ایلام، تهران، لرستان، مرکزی، اصفهان، زنجان، همدان، چهارمحال‌وبختیاری، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی، اردبیل، بوشهر، خوزستان و هرمزگان شد، این زلزله همزمان در ۱۰ کشور همسایه، عراق و بخش‌هایی از کشورهای کویت، ارمنستان، آذربایجان، گرجستان، عربستان، قطر، بحرین و لبنان نیز این زمین‌لرزه احساس شد. کارشناسان علت احساس‌زلزله در این ابعاد را «بزرگی زیاد» و «عمق کم» این زمین‌لرزه عنوان ‌می‌کنند.

اقدامات و خبررسانی حکومت

شبکه خبر ساعت ۲۲.۴۵ - کانون این زلزله حلبچه عراق اعلام شده است

در نخستین اقدام و حرکت رسمی، دولت جمهوری اسلامی از تنها تریبون رسمی و فراگیر کشور که متعلق به حکومت است وقوع زلزله در کشور را تکذیب و نقطه مرکزی آن را در حلبچه در کشور عراق اعلام کرد، و حتی اعلام کردند: «مردم ایران نگران زمین لرزه نباشند،‌ٰکانون زمین لرزه عراق بوده است و هیچ خطری کشور را تهدید نمی کند»

 اما وجود شبکه‌های اجتماعی متعدد مانع از تحقق اهداف حکومت در سیاست پیشگیرانه جهت سرپوش گذاشتن بر ویرانی‌ها و کاستی‌های احتمالی در مناطق زلزله‌زده شد. باوجودی که اندک خبرنگاران محلی و کم‌تجربه با آشفتگی مشهود تلاش می‌کردند تا در رسانه ملی، اوضاع و شرایط مناطق مختلف استان کرمانشاه را آرام و معمول جلوه دهند، چیزی طول نکشید تا رسانه‌های آزاد فضای مجازی دست‌به‌کار شدند و با پخش اخبار حاوی تصاویر و ویدئوهای مختلف، حقیقتی متفاوت با آنچه در تلویزیون رسمی کشور به نمایش درمی‌آمد را به گوش مردم رساندند. ارزیابی عملکرد رسانه ملی در پوشش زلزله غرب ایران از سوی مردم در رسانه‌های داخل ایران، گویای این حقیقت است.

 اگرچه بارها در رسانه‌های مختلف بیان شده که ارتش جمهوری اسلامی در همان لحظات آغازین و پس از وقوع زلزله به‌سرعت وارد عمل شده و به نجات مردم منطقه شتافته،‌ این روایت در برخی رسانه‌ها نیز دقیقاً به همین شکل، اما در ستایش و تقدیر از نیروی سپاه جمهوری اسلامی بیان شده، این ضدونقیض گویی و کش‌وقوس جناحی و بازی قدرت، در شرایطی بود که رسانه ملی و حکومتی جمهوری اسلامی، در ساعات ابتدایی زمین‌لرزه، وقوع آن را در ایران خسارت و تهدید و نیاز به کمک را انکار می‌کرده. با اینحال سردار اشتری فرمانده نیروی انتظامی «نظم و امنیت» را اولویت اول نیروی انتظامی برای مناطق زلزله زده دانست و نه کمک‌رسانی.

صداوسیمای جمهوری اسلامی  برای کم جلوه دادن خسارات  و سمت‌دادن افکار عمومی مدام زیرنویس می‌زد: « به شایعات توجه نکنید. اخبار رسمی را تنها از رسانه ملی دنبال کنید.»

 با این وجود اما آمار و اخباری جز روایت‌های مردمی موجود در فضای مجازی از منطقه در دست نبود،کوتاهی و سستی مسئولین سازمان صداوسیما در رویارویی با بحران‌ها و عدم پوشش مناسب این سازمان دولتی از زلزله ازگله بنابر نظر مردم، نمونه‌ای  از عملکرد سیاسی و جهت‌دار این سازمان بود که بخاطر پوشش خبری ناکارآمدش منجر به انتقادات رسمی از آن هم شد و عملکرد آن را «ظلم و خیانت به مردم» نامیدند.

عقب ماندگی رسانه‌های رسمی در باره چگونگی برخورد مردم با این حادثه و پنهان‌کاری و سیاسی‌بازی در ارائه اطلاعات از ویژگی‌های اطلاع‌رسانی رسانه‌های حکومتی و سخنگویان رسمی بود.

کمک‌های مردمی

با طلوع خورشید ورق برگشت،  همان خبرنگارانی که تا آخر وقت یکشنبه‌شب جلوی دوربین می‌ایستادند و با به تصویر کشیدن عبور اتومبیل‌ها از خیابان و تهیه گزارش‌هایی جسته‌گریخته از مسئولین سردرگم شهر، عنوان می‌کردند، هیچ اتفاقی نیفتاده، حالا با چهره‌هایی غم‌زده و زبان‌هایی به تسلیت گره‌خورده روایتشان را به سمت و سویی دیگر سوق می‌دادند.

تمرکز رسانه ملی پیش از پرداختن به ارائه آمار و گزارش‌های کارشناسانه و اصولی وپیش از ارائه راهکار و توصیه‌های راهگشا به مردم حادثه‌دیده،‌ بر این بود که کمترین اقدامات دولتی را بزرگ جلوه داده و  بزرگ‌ترین اختلالات و معضلات ناشی از کوتاهی حکومت را کوچک و نادیده نمایش دهند. این کوتاهی و نیز بی‌اعتمادی به رسانه‌ها و نهادهای حکومتی و ادعاهای کمک رسانی‌های دولتی،‌ موجب شد تا در همان ابتدای کار، جنبشی مردمی شکل گیرد و از نقطه‌به‌نقطه خاک کشور، مرد و زن و پیر و جوان، دارا و ندار، دست در دست هم بدهند و به یاری مردم زلزله‌زده بشتابند. این همیاری ملی، ایرانیان خارج از کشور را هم در نوردید و  به حدی بود که کمک‌های مردمی به زلزله زدگان بیشتر از حجم کمک‌های دولتی بود. همگرایی و نوعدوستی مردم ایران فضای رسانه‌های رسمی و غیررسمی را پرکرد.

 این جنبش ملی یادآور   اقدام تاریخی و مردمی و نیز سیاسی جهان پهلوان غلامرضا تختی در شهریور ۱۳۴۰ برای یاری به زلزله‌زدگان بوئین‌زهرا بود. با همین الگو اشخاص و چهره‌های مطرح ورزشی و سینمایی همچون علی دایی، فوتبالیست سابق و مربی فوتبال  برای جمع‌آوری کمک‌های مردمی و انتقال مستقیم این کمک‌ها به مردم زلزله‌زده کرمانشاه، وارد کار شدند.  طولی نکشید که صدها چهره مطرح هنری و ورزشی کشور با اعلام شماره‌حساب‌های شخصی‌، شروع به جمع‌آوری کمک از طرفداران خود کردند. این حرکت عظیم نه تنها کمک‌های نقدی و غیر نقدی مردمی را به سمت کرمانشاه و مناطق زلزله‌زده روانه کرد، (تنها در یک مورد، علی دایی قریب به هفت میلیارد تومان کمک نقدی مردمی را به‌طور مستقیم به دست مردم زلزله‌زده کرمانشاه رساند.) این نشان‌دهنده افتراق مردم و حکومت و نیز بی‌اعتمادی مردم و نمایندگان جوامع و افکار عمومی آنها به نهادها و مسئولان و دستگاه‌های دولتی بود. هرچند در این خلال مسئولین و نهادهای رسمی به اشکال مختلف تلاش کردند تا کمک‌های حاصله از این پویش و کنش مردمی را درنهایت به صندوق و انبارهای دولتی سرازیر کنند یا به نام خود مصادره و از آن استفاده تبلیغاتی کنند.

رسانه‌ها، این وضعیت را تخریب نهادهای دولتی و فروریختن اعتماد مردم در این زلزله تعبیر کردند و آن را خطرناک‌تر از زلزله نامیدند.

تنها یک هفته پس از جمع‌آوری کمک‌های مردمی از سوی جمعیت هلال‌احمر جمهوری اسلامی ایران برای ارسال به کرمانشاه، در تلویزیون ملی کشور، گزارشی تصویری از کانتینرهای حاوی کمک‌های انسان دوستانه ارسالی هلال‌احمر ایران به شهر البوکمال در سوریه پخش شد. اگر چه این واقعه پس از برانگیختنِ بیش‌ازپیش انزجار و خشم مردم، از سوی هلال‌احمر تکذیب شد اما صداوسیما هم دراین‌باره سکوت اختیار کرد.

آمار قربانیان

در گزارش و اعلام آمار شمار قربانیان و زیان دیدگان این زلزله، آمارهای رسمی و غیررسمی متعددی اعلام شد. سرانجام با اتمام پروژه آواربرداری  که ساعت‌ها پس از اتمام دوره طلایی نجات، در پایین‌ترین سطح کیفی و با ناچیزترین امکانات و نیروی تخصصی صورت گرفت (گزارش‌های ویدئویی متعددی از اعتراض مردم زلزله‌زده نسبت به شیوه ناکارآمد رسیدگی و سطح پایینِ کیفیت امدادرسانی در فضای مجازی و کانال‌های تلگرامی موجود است) شمار کشته‌شدگان بنابه آخرین گزارشات ۵۷۹ نفر و شمار زخمی‌ها ۹۳۸۸ نفر اعلام شده است. این در حالی است که با اعلام رسمی دولت جمهوری اسلامی نزدیک به ۷۰۰۰۰ کرمانشاهی خانه و کاشانه خود را ازدست‌داده‌اند.

حضور تبلیغاتی و امنیتی نیروهای نظامی

اگرچه نیروی انتظامی از همان ابتدا وظیفه اصلی خود را حفظ نظم و امنیت  اعلام کرد. حضور نیروهای نظامی سپاه و ارتش در کمک‌رسانی به زلزله‌زدگان کرمانشاه چهره پنهانی ازآنچه میان این دو قطب نظامی کشور می‌گذرد را بیش‌ازپیش عیان کرد؛ تلاشهای این دو نهاد نظامی برای رسانه‌ای کردن حضورشان و حجم پوشش تبلیغاتی از این حضور،  گویای میل به رقابت در جذب و جلب حمایت مردمی از طرف آنان بود. این موضوع در جریان دیدار روحانی از سرپل‌ذهاب که از ارتش، بسیج و سپاه تشکر کرد، اما ابراز نظر مردم با شعار «فقط ارتش» گویای این اختلاف بود.

در جریان  زلزله کرمانشاه و ماوقعِ پس‌ازآن، در خبری تصویری اعلام شد که ۲۰۰۰ تخته چادر ارسالی به مناطق زلزله‌زده توسط راهزنان به سرقت برده شده! کمی بعدازآن، این خبر از سوی مسئولین تکذیب و اعلام شد که این محموله چادر به میل حاملان آن، میان زلزله‌زدگانی که در مسیر حرکت به سمت ازگله و سرپل ذهاب درخواست کمک داشته‌اند تقسیم‌شده! هردوی این گزارش‌های ضدونقیض حاکی از سوء مدیریت حکومت در شرایط بحرانی‌ست. زیرا با وجود حضور ادعایی ارتش و سپاه و همچنین نظم و امنیت برقرار شده توسط نیروی انتظامی در منطقه زلزله‌زده،‌  اقدامات و پیشگیری‌های اصولی انجام‌شده  و وظیفه حفاظت از چنین محموله پراهمیتی برعهده که بوده است؟ و اگر خبر دوم صحت داشته باشد، آن‌همه زلزله‌زده‌ای که تنها در یک منطقه بین‌راهی صاحب دوهزار چادر شدند کجا بودند؟! و این در وضعیتی بود که حتی درگزارشات زنده صداوسیما و در محدوده‌ای که خبرنگار برای ضبط تصویر از کمک‌های دریافتی زلزله‌زدگان انتخاب کرده بود، در یک محله تنها ۶ چادر به چشم می‌خورد و هنوز بخش اعظمی از اهالی به چادر دسترسی نداشتد.

سفر مقامات

در خلال آواربرداری‌ها و امدادرسانی به زلزله‌زدگان کرمانشاه، مقامات و مسئولینی همچون حسن روحانی رئیس‌جمهور وقت جمهوری اسلامی و سیدعلی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی به بازدید از این مناطق پرداختند.  سفر خامنه‌ای با تاخیر یک هفته‌ای پس از حادثه صورت گرفت.  

خسارات ساختمان‌های مسکن مهر

مسکن مهر و شخصی سازی آن سوز خیابان سرپل‌ذهاب

در جریان اظهارنظرات مسئولین در رابطه با آمار تلفات و تخریب‌های این زلزله، اسحاق جهانگیری معاون اول رئیس‌جمهور بیشترین آمار تلفات را از ساکنین ساختمان‌های مسکن مهر دانست. این اظهارنظرو همچنین گزارش‌های متعدد مردمی منتشره در فضای مجازی انگشت اتهام جامعه را به‌سوی محمود احمدی‌نژاد رئیس‌جمهور دو دوره دهم و یازدهم جمهوری اسلامی و بانی اصلی پروژه مسکن مهر در کشور نشانه گرفت. این فضا در شرایطی ایجاد و تشدید شد که بحث بر سر ضعف در نظارت و مهندسی غیراصولی ساختمان‌های مسکن مهر علاوه بر رسانه‌ها به مجلس هم کشیده شد و اظهار نظرات گوناگونی در مورد تلفات و خسارات ناشی از ساختار غیراصولی ساختمان‌های مسکن مهر بیان شد.  این نقل‌قول‌ها و جو افشاگرانه موجب ایجاد تنش‌ها و جدل‌های لفظی گوناگونی میان جناحهای حاکمیت و نهادهای مخالف و موافق با محمود احمدی‌نژاد و پروژه مسکن مهر شد، تا آنجا که وحید حقانیان معاون اجرایی بیت رهبری در مصاحبه‌ای تمام آمارها و گزارش‌های منتشره را تکذیب کرد و اظهار داشت: « ۲۷ نفر از ناظران سازمان نظام‌مهندسی ساختمان‌های تخریبی مسکن مهر را بازدید کردند و گفتند سازه‌ها مشکلی ندارد» حقانیان در گفته‌هایش خطاب به معاون اول رئیس‌جمهور اسحاق جهانگیری گفت: «خدا لعنت کند معاون اول رئیس‌جمهور، آقای جهانگیری را که اولین تخم لق سیاسی را گذاشت و در جلسه اقتصاد مقاومتی اعلام کرد.» حسن روحانی هم در اظهارنظری درباره مسئله مسکن مهر اعلام کرد: «اینکه خانه ساخته خود مردم در منطقه سرپل ذهاب سالم مانده و در مقابل ساختمان دولتی فروریخته، نشان‌دهنده وقوع فساد در این زمینه است.»

نواقص و معایبی که در امدادرسانی به زلزله‌زدگان کرمانشاه و به‌ویژه سرپل ذهاب و ازگله به اشکال مختلف و متعدد به چشم می‌خورد، از ایجاد ترافیک چندین کیلومتری در صف اتومبیل‌های مردمی حاوی کمک، تا آب‌گرفتگی معابر و چادرهای زلزله‌زدگان در باران‌های پس از زلزله، و نارضایتی مردم از کمک‌رسانی‌ها، همه نشان‌دهنده عدم آمادگی مسئولین کشور، در رده‌های مختلف مدیریتی برای رویارویی با سوانح و بلایای طبیعی و مدیریت بحران به شکل اصولی و کارگشا بود.