کاربر:Alireza k h/صفحه تمرین حق تعیین سرنوشت
فراموشخانه، نام محفلی سری و نوگرا بود که در میانهٔ سدهٔ نوزدهم میلادی به همت میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله در ایران تأسیس شد. این انجمن با الهام از تشکیلات ماسونی اروپا شکل گرفت و هدف آن آشنایی ایرانیان با مفاهیم جدیدی همچون قانون، آزادی، برابری و نظم اجتماعی بود. فعالیت فراموشخانه با واکنش منفی دولت قاجار و روحانیون مواجه شد و به‌زودی منحل گردید. احمد کسروی در تاریخ مشروطه ایران (۱۳۲۵ش) به تأثیر غیرمستقیم این محفل بر جریان‌های مشروطه‌خواهی اشاره کرده است. پژوهشگرانی چون فریدون آدمیت و ماشاءالله آجودانی نیز در تحلیل‌های خود آن را یکی از نخستین کوشش‌ها برای ایجاد شبکهٔ روشنفکری و سیاسی نوین در ایران دانسته‌اند.
پیدایش فراموشخانه
میرزا ملکم‌خان (۱۸۳۳–۱۹۰۸ م) که تحصیلات خود را در پاریس گذرانده بود، پس از بازگشت به ایران، محفلی مخفی را با عنوان «فراموشخانه» تأسیس کرد (دههٔ ۱۲۴۰ ش/۱۸۶۰ م). او که با تشکیلات فراماسونری اروپا آشنا بود، می‌کوشید از قالب انجمن‌های سری برای ترویج مفاهیم جدید سیاسی و اجتماعی استفاده کند (آدمیت، اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، ۱۳۴۹).
اهداف و آموزه‌ها
فراموشخانه بیش از آنکه یک سازمان ماسونی کامل باشد، محفلی آموزشی و اصلاحی بود. در جلسات آن دربارهٔ «قانون»، «نظم اجتماعی»، «حقوق مردم» و «ضرورت آموزش نوین» سخن گفته می‌شد (کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱۳۲۵). به گفتهٔ ماشاءالله آجودانی، آموزه‌های این انجمن ترکیبی بود از مفاهیم مدرن اروپایی و زبان استعاری ـ آیینی برگرفته از فراماسونری (مشروطه ایرانی، ۱۳۷۷).
تعطیلی و واکنش‌ها
با گسترش فعالیت فراموشخانه و افزایش حساسیت‌ها، دولت قاجار و روحانیون به مخالفت برخاستند. گفته می‌شود که ناصرالدین‌شاه پس از اطلاع از ماهیت این محفل، دستور تعطیلی آن را صادر کرد. از نظر برخی روحانیون، چنین انجمن‌هایی بدعت و تهدیدی برای شریعت به شمار می‌رفت (آدمیت، فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، ۱۳۵۶).
تأثیر بر جریان مشروطه
گرچه فراموشخانه عمر کوتاهی داشت، اما اهمیت آن در ایجاد نخستین حلقهٔ روشنفکری منسجم در ایران بود. کسروی یاد می‌کند که گرچه این انجمن در عمل کاری از پیش نبرد، ولی اندیشه‌هایی را در میان نخبگان برانگیخت که بعدها در جنبش مشروطه نمود یافت (کسروی، تاریخ مشروطه ایران، ۱۳۲۵). آبراهامیان نیز آن را نمونه‌ای از تلاش ایرانیان برای اقتباس از نهادهای سیاسی و اجتماعی غربی می‌داند (ایران بین دو انقلاب، ۱۳۷۷).
نقدها و دیدگاه‌ها
- نقد تاریخی: برخی پژوهشگران بر این باورند که فراموشخانه بیشتر نوعی نمایش و تقلید سطحی از فراماسونری بود تا یک سازمان واقعی با ساختار پایدار.
- دیدگاه مثبت: برخی دیگر، مانند آدمیت، آن را نخستین کوشش جدی برای شکل‌دادن به یک «جامعهٔ مدنی نوین» در ایران قلمداد کرده‌اند.
جمع‌بندی
«فراموشخانه» را می‌توان نقطهٔ آغاز ورود اندیشه‌های مدرن سیاسی و اجتماعی به ایران دانست. هرچند این محفل به سرعت تعطیل شد، اما تجربهٔ آن به روشنفکران ایرانی آموخت که برای نشر اندیشه‌های نو، نیازمند تشکل و سازمان هستند. بازتاب فراموشخانه در آثار کسروی و دیگر مورخان نشان می‌دهد که اهمیت آن بیشتر در عرصهٔ نمادین و فکری بود تا در نتایج عملی کوتاه‌مدت.
منابع
- کسروی، احمد. تاریخ مشروطهٔ ایران. تهران: امیرکبیر، ۱۳۲۵ش.
- آدمیت، فریدون. اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده. تهران: سخن، ۱۳۴۹.
- آدمیت، فریدون. فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت. تهران: پیام، ۱۳۵۶.
- آجودانی، ماشاءالله. مشروطه ایرانی. تهران: اختران، ۱۳۷۷.
- آبراهامیان، یرواند. ایران بین دو انقلاب. ترجمهٔ احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی. تهران: نشر نی، ۱۳۷۷.
- ناطق، هما. ایرانیان و اندیشهٔ تجدد. تهران: طرح نو، ۱۳۷۷.