قرارداد کنسرسیوم

قرارداد کنسرسیوم نفت
مذاکره علی امینی با هیات آمریکایی در مورد قرارداد کنسرسیوم
جایگاه	ایران
تاریخ	۷ آبان ۱۳۳۳
هدف	فروش منافع ملی به بیگانگان
قربانی	مردم ایران
مرتکب(ها)	شاه و دولت علی امینی و بوروکرات‌های ایران

قرارداد کنسرسیوم (Consortium) به قراردادی گفته می‌شود که پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ در ازای سرنگونی دولت ملی دکتر محمد مصدق با شرکتهای حامی کودتا بسته شد، مهمترین وظیفه دولت کودتا بعد از سرنگونی دولت دکتر مصدق، حل مساله نفت بود. چند ماه پس از کودتای بیست و هشت مرداد ۱۳۳۲، بین نمایندگان هشت کمپانی نفتی برای تشکیل کنسرسیوم بین المللی موافقت شد. در این قرارداد که به «قرارداد امینی - پیچ» نیز معروف است برخلاف قانون ملی شدن نفت ایران باز هم اکتشاف و استخراج و فروش نفت به شرکت‌های خارجی سپرده شد و ایران به دریافت حق الامتیاز اکتفا کرد. این قرارداد براساس اصل کلی پنجاه - پنجاه مطرح شد. مذاکره کننده اصلی ایران در مسائل مربوط به این قرارداد دکتر «علی امینی» وزیر دارائی کابینه سپهبد زاهدی بود. بر اساس این قرارداد شرکت نفت ایران و انگلیس، ۱۴ درصد به رویال داج شل، ۶ درصد به کمپانی فرانسوی و ۳۵ درصد به ۵ شرکت عمده آمریکایی شامل گلف، تگزاکو، موبیل، استاندارد‌اویل نیوجرسی و استاندارد اویل کالیفرنیا (هریک ۷ درصد) و ۵ درصد باقی مانده به شرکت‌های کوچک‌تر آمریکایی موسوم به شرکت‌های مستقل رسید.

مدت این قرارداد ۲۵ سال بود و حق استخراج، پالایش و صادرات نیز با کنسرسیوم بود. «قانون فروش نفت از طریق کنسرسیوم در تاریخ ۷ آبان ۱۳۳۳ به توشیح محمدرضا پهلوی رسید و در این روز نخستین تانکر نفت پس از سه سال و دو ماه بندر آبادان را پشت سرگذاشت.»

پهلوی دوم کنسرسیوم را قراردادی شرافتمندانه خوانده بود و از مجلس خواست بدون فوت وقت آن را تصویب کند. این قرارداد پول اندکی از فروش نفت را در برابر سود بی‌حد شرکت‌های آمریکایی و انگلیسی به دربار ایران می‌رساند مورد اعتراض اغلب وطن‌پرستان و روشنفکران ایرانی بود. مفاد قرارداد به کنسرسیوم اجازه می‌داد هر مکانی را که در آن گمان وجود نفت دارند حفاری کنند و حتی از پول مالیات شرکت‌های کنسرسیوم نیز صرف نظر شد. دکتر مصدق که در زمان عقد قرارداد در زندان بود نسبت به کنسرسیوم اعتراض کرد.

تعریف کنسرسیوم

کنسرسیوم، به مشارکت و اتحاد دو یا چند نفر یا چند شرکت یا چند سازمان یا ترکیبی از آنها باهم می‌گویند که برای رسیدن به یک هدف، فعالیت‌های هماهنگ دارند یا منابعشان را با هم ادغام می‌کنند.

شراکت افراد یا سازمان‌ها برای انجام یک پروژه خاص کنسرسیوم نامیده می‌شود. موضوع کنسرسیوم می‌تواند تأسیس یک سد یا پل خاص، ساخت نیروگاه، برگزاری یک نمایشگاه، تولید محصول و … باشد. هر کنسرسیوم دارای مدتی محدود است. شرکت کنسرسیوم دارای کارکرد تجاری و نیز غیر تجاری می‌‎باشد. در شرکت‎ها‌‎ی کنسرسیوم حدود و وظایف هر یک از شرکاء توسط تفاهم نامه و اداره ثبت شرکت تعیین و تأیید می‌‎شود. اعضای کنسرسیوم، هویت و استقلال مدیریتی، قانونی و مالی خود را حفظ خواهند کرد.

امروزه کنسرسیوم ایرباس از معروف‌ترین کنسرسیوم‌های مطرح در دنیا است که در ایران نیز در ۳۱ استان در مجموع  ۱۴۰ شرکت خدمات ارتباطی و مخابراتی کنسرسیومی به اسم ایران اف.سی.پی تشکیل‌ داده‌اند. از بزرگ‌ترین اتفاقاتی که در تاریخ اقتصاد ایران افتاد تشکیل این شرکت است.

متن قرارداد

‌قرارداد الغاء نفت با کنسرسیوم مصوب سال ۱۳۳۳ و اجازه اجرای قرارداد فروش و خرید نفت بین دولت شاهنشاهی‌ایران و شرکتهای خارجی مصوب ۱۳۵۲.۵.۸

‌ماده واحده - قرارداد دولت ایران با کنسرسیوم نفت مصوب آبان ماه ۱۳۳۳ و ملحقات آن لغو می‌گردد و به دولت اجازه داده می‌شود قرارداد ضمیمه ‌مربوط به فروش و خرید نفت را که بین دولت شاهنشاهی ایران و شرکت ملی نفت ایران از یک سو و شرکتهای خارجی نامبرده در قرارداد مزبور از‌طرف دیگر منعقد و امضاء شده است به موقع اجراء بگذارد. قانون فوق مشتمل بر یک ماده و متن قرارداد ضمیمه پس از تصویب مجلس شورای ملی در جلسه فوق‌العاده روز سه‌شنبه ۱۳۵۲.۵.۲ در جلسه‌فوق‌العاده روز دوشنبه هشتم مرداد ماه یک هزار و سیصد و پنجاه و دو شمسی به تصویب مجلس سنا رسید.

‌رییس مجلس سنا - جعفر شریف‌امامی

‌قرارداد الغاء نفت با کنسرسیوم مصوب سال ۱۳۳۳ و اجازه اجرای قرارداد فروش و خرید نفت بین دولت شاهنشاهی ایران و شرکتهای خارجی این قرارداد بین ایران (‌از طرف دولت شاهنشاهی ایران) و شرکت ملی نفت ایران (‌شرکتی که طبق قوانین ایران تشکیل یافته و وجود دارد) به عنوان‌طرف‌های اول و شرکتهای زیر به عنوان طرفهای دوم منعقد می‌گردد:

‌گالف اویل کورپوریشن Gulf Oil Corporation ‌شرکتی که طبق قوانین پنسیلوانیای ایالات متحده آمریکا تشکیل یافته و وجود دارد و موبیل اویل کورپوریشن Mobil Oil Corporation‌شرکتی که طبق قوانین نیویورک ایالات متحده آمریکا تشکیل یافته و وجود دارد و اکزون کورپوریشن Eexxon Corporation شرکتی که طبق قوانین نیوجرزی ایالات متحده آمریکا تشکیل یافته و وجود دارد ‌و استاندارد اویل کمپانی اف کالیفرنیا Standard Oil Company of California ‌شرکتی که طبق قوانین دلاوار ایالات متحده آمریکا تشکیل یافته و وجود دارد و تکزاکو اینکورپوریتد Texaco inc ‌شرکتی که طبق قوانین دلاوار ایالات متحده  آمریکا تشکیل یافته و وجود دارد و دی بریتیش پترولیوم کمپانی لیمیتد The British Pertoleum Company Limited شرکتی به به موجب قوانین انگلستان تشکیل یافته و وجود دارد و شل پترولیوم ن. و. Shell Petroleum N. V.‌ شرکتی که به موجب قوانین هلند تشکیل یافته و وجود دارد و کمپانی فرانسزده پترول Compagine Francaise des Petroles ‌شرکتی که به موجب قوانین فرانسه تشکیل یافته و وجود دارد و امریکن ایندیپندنت اویل کمپانی American Independent Oil Company ‌شرکتی که طبق قوانین دلاوار ایالات متحده آمریکا تشکیل یافته و وجود دارد و آتلانتیک ریچفیلد کمپانی Atlantic Richfield Company ‌شرکتی که طبق قوانین پنسیلوانیای ایالات متحده آمریکا تشکیل یافته و وجود دارد ‌و کانتیننتال اویل کمپانی Continental Oil Company ‌شرکتی که طبق قوانین دلاوار ایالات متحده آمریکا تشکیل یافته و وجود دارد و گتی اویل کمپانی Getty Oil Company شرکتی که طبق قوانین دلاوار ایالات متحده آمریکا تشکیل یافته و وجود دارد و چارتر اویل Charter Oil company شرکتی که طبق قوانین فلوریدای ایالات متحده آمریکا تشکیل یافته و وجود دارد و دی استاندارد اویل کمپانی The Standard Oil company (Ohio) ‌شرکتی که طبق قوانین اوهایوی ایالات متحده آمریکا تشکیل یافته و وجود دارد و گالف اینترنشنال کمپانی Gulf International Companyشرکتی که طبق قوانین دلاوار ایالات متحده آمریکا تشکیل یافته و وجود دارد و موبیل اویل ایران اینکورپوریتد Mobil Oil Iran Inc ‌شرکتی که طبق قوانین دلاوار ایالات متحده آمریکا تشکیل یافته و وجود دارد و...

تاریخچه قرارداد کنسرسیوم

اولین اقدام زاهدی پس از کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲تجدید روابط با دولت انگلستان بود، به‌طوری‌که متن اعلامیه مشترک دو دولت، که ایدن آن را تنظیم کرده و هندرسن برای زاهدی فرستاده بود، بی‌کم‌وکاست تصویب گردید و قرار شد اعلامیه روز ۵ دسامبر/ ۱۴ آذر ۱۳۳۲در یک زمان، در تهران و لندن انتشار یابد.

فردای صدور این اعلامیه، کنفرانسی بین آیزنهاور، رئیس‌جمهور آمریکا، و نخست‌وزیران انگلیس و فرانسه برگزار شد. آیزنهاور، قبل از عزیمت از واشنگتن برای شرکت در این کنفرانس، اظهار کرد که مسئله نفت ایران و کانال سوئز مهم‌ترین مسائل مورد بحث او با نخست‌وزیران انگلیس و فرانسه خواهد بود. توافق نهایی درباره تشکیل کنسرسیوم نفت ایران، که علاوه بر انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها، هلندی‌ها و فرانسوی‌ها هم در آن شریک شدند، در همین کنفرانس حاصل شد و ده روز بعد، روز ۱۶ دسامبر ۱۹۵۳ نخستین اجلاس مشترک مقامات شرکت نفت انگلیس و ایران و پنج شرکت آمریکایی (استاندارد اویل نیوجرسی، شرکت نفت تگزاس، سوکونی واکیوم، استاندارد اویل کالیفرنیا و گلف اویل) و نیز شرکت هلندی ــ انگلیسی رویال داچ ــ شل و شرکت نفت فرانسه برای تهیه مقدمات تشکیل کنسرسیوم نفت ایران در لندن تشکیل شد.

به‌دنبال این توافق، سفیر انگلیس در ایران در ۲۰ فروردین ۱۳۳۳، ضمن نامه‌ای برای وزیرخارجه ایران، آمادگی نمایندگان کنسرسیوم را برای آغاز مذاکرات با دولت ایران اعلام کرد. در همین نامه، سفیر انگلیس ترکیب اعضای کنسرسیوم نفت ایران را به شرح زیر به دولت ایران اطلاع داد: شرکت نفت بریتیش پترولیوم (B. P): ۴۰ درصد، شرکت نفت رویال داچ ــ شل: ۱۴ درصد، شرکت استاندارد نیوجرسی: ۸ درصد، شرکت نفت تگزاس: ۸ درصد، شرکت نفت گلف (نفت خلیج): ۸ درصد، شرکت نفت استاندارد اویل کالیفرنیا: ۸ درصد، شرکت نفت سوکونی واکیوم: ۸ درصد و شرکت نفت فرانسه: ۶ درصد.

با این ترکیب، کنسرسیوم نفت ایران نخستین شرکتی بود که هفت خواهران نفتی همگی در آن شرکت کردند و آزمایش تازه‌ای از همکاری آنها در اداره بازار جهانی نفت به شمار می‌آمد.

قرارداد بین ایران و کنسرسیوم نفت، که روز ۳۱ اوت سال ۱۹۵۴/ ۹ شهریور ۱۳۳۳ بین دکتر علی امینی و هوارد پیچ (Howard Page) امضا شد، هرچند در چهارچوب قوانین ملّی شدن نفت ایران تنظیم شد و نسبت به قراردادهای سابق امتیازاتی داشت، بسیاری از هدف‌های ملّی شدن نفت در آن منظور نشد و شرکت‌های نفتی با این استدلال که نمی‌توانند امتیازی بیش از آنچه به سایر کشورهای تولیدکننده نفت داده‌اند به ایران بدهند، از قبول بسیاری از تقاضاهای حقه ایران خودداری کردند.

در مرحله اول این مذاکرات ایران اصرار می‌کرد که به صورت شریک در کنسرسیوم باشد، ولی نمایندگان کنسرسیوم زیر بار نرفتند و حتی حاضر نشدند درصدی از نفت صادراتی را برای فروش مستقیم در اختیار ایران بگذارند.

درباره جبران خسارت به شرکت سابق ایران و انگلیس، دولت آمریکا پذیرفت که طی مدت ده سال، مبلغ کلی ۲۵ میلیون لیره، به عنوان خسارت، به شرکت سابق بپردازد، و دولت ایران نیز پذیرفت که مبلغ ۲۱ میلیون لیره، به عنوان خسارت کلی برای استهلاک دیون تأسیسات متعلق به شرکت سابق، غرامت پرداخت کند. این مبلغ می‌بایست تا سال ۱۹۷۰/ ۱۳۴۹ پایان می‌پذیرفت. در آن تاریخ، مجموع مبلغ پرداخت‌شده توسط شرکت‌ها و دولت‌های مختلف ــ و به ویژه دولت ایران ــ به بریتیش پترولیوم به عنوان جبران خسارت بالغ بر ششصد میلیون دلار می‌شد.

بدین‌ترتیب نه تنها قدرت‌های غربی و شرکت‌های عضو کنسرسیوم در عمل از اصل ملّی شدن تخطی کردند، بلکه به خاطر ملّی شدنی ظاهری و صوری، پرداخت خسارت را به دولت ایران تحمیل نمودند. به نوشته ایرج ذوقی، قرارداد کنسرسیوم «کوششی بود در راه تلفیق اصولی که کمپانی‌ها از آن دفاع می‌کردند، با اصولی که ایران در نتیجه ملّی شدن نفت، خود را ملزم به رعایت آنها می‌دانست. منتها آن روز ایران در موقعیتی بسیار ضعیف قرار گرفته بود و برعکس، کمپانی‌ها در اوج قدرت خود بودند. این بود که در مقام سازش بین اصول مورد نظر دو طرف، کفه ترازو طبعاً به نفع طرف قوی‌تر چربید و شرکت ملّی نفت ایران در برابر کنسرسیوم به صورت مالک و صاحبکاری درآمد که حقوق و اختیارات خود را به مباشر و کارگزار خود تفویض کرده و از مالکیت به اسمی قناعت نموده باشد».

به نوشته یرگین، با تأسیس کنسرسیوم ایران، ایالات متحده بازیگر عمده در صحنه نفت و سیاست متغیر در خاورمیانه شده بود و شرکت نفت ایران و انگلیس از آشوب ایران برنده بیرون آمد. در حقیقت قرارداد کنسرسیوم، در حکم نوعی امتیازگیری بود که با تدارک و توطئه قبلی، در محیط خفقان و تهدید به ملّت ایران تحمیل شد. در مقایسه با پیشنهادهایی که به دولت مصدق ارائه شده بود (پیشنهاد جاکسون، استوکس، بانک جهانی، و پیشنهاد مشترک ترومن و چرچیل) دومین پیشنهاد آمریکا و انگلیس به مراتب زیان‌بارتر بود. این قرارداد گذشته از پایمال شدن حقوق ایران، موجبات وابستگی بیشتر اقتصادی و نظامی کشور را به غرب و ایالات متحده آمریکا هموار ساخت.

محمدرضاشاه، امضای کنسرسیوم را یکی از اقدامات موفقیت‌آمیز خود دانسته و گفته است:

«سرانجام پس از مذاکرات طولانی توانستیم با کنسرسیومی مرکب از هفت کمپانی نفت، که بزرگ‌ترین شرکت‌های جهان بودند، به توافق برسیم... . در آن موقع، پرزیدنت آیزنهاور، طی نامه‌ای، از کوشش‌های من در حل مسئله‌ای که دولت مصدق ایجاد کرده بود قدردانی کرد».