کاربر:Khosro/صفحه تمرین1

قرارداد دارسی

امتیازنامه انحصاری اکتشاف و استخراج نفت ایران (۱۹۰۱)
امضای قرارداد دارسی – ۲۸ مه ۱۹۰۱ میلادی
امضا شده	۲۸ مه ۱۹۰۱ میلادی ۹ صفر ۱۳۱۹ قمری ۷ خرداد ۱۲۸۰ خورشیدی
مکان	تهران، ایران
تاثیرگذاری	۲۸ مه ۱۹۰۱ میلادی
اتمام	۲۸ مه ۱۹۶۱ میلادی (۶۰ سال، پیش از لغو)
امضاکنندگان	ایران دولت ایران (مظفرالدین شاه قاجار) بریتانیا ویلیام ناکس دارسی (تاجر بریتانیایی)
گروه‌ها	دولت قاجار ایران ویلیام ناکس دارسی (و نماینده‌اش آلفرد ماریوت)
زبان	فارسی و فرانسوی (نسخه فرانسوی معتبر)

قرارداد دارسی، نخستین امتیازنامه جامع نفتی ایران، در ۲۸ مه ۱۹۰۱ میلادی (۹ صفر ۱۳۱۹ قمری / ۷ خرداد ۱۲۸۰ خورشیدی) بین دولت ایران به نمایندگی مظفرالدین شاه قاجار و ویلیام ناکس دارسی، سرمایه‌دار انگلیسی، منعقد شد. این قرارداد به مدت ۶۰ سال، امتیاز انحصاری اکتشاف، استخراج، توسعه و فروش نفت، گاز طبیعی، قیر و موم در سراسر ایران (به استثنای پنج ایالت شمالی) را به دارسی واگذار کرد. زمینه آن به گزارش‌های هیئت فرانسوی به سرپرستی ژاک دمورگان در سال ۱۸۹۲ میلادی بازمی‌گردد که وجود نفت در غرب و جنوب‌غربی ایران را تأیید کرد. مذاکرات با واسطه‌گری آنتوان کتابچی خان، مدیر گمرکات ایران، و حمایت وزارت خارجه انگلیس انجام شد و شامل پرداخت رشوه‌های هنگفت به درباریان ایرانی بود.

از مفاد کلیدی می‌توان به پرداخت ۲۰ هزار پوند نقد و سهام معادل به دولت ایران، ۱۶ درصد سود خالص سالانه، معافیت‌های گمرکی و مالیاتی، واگذاری زمین‌های بایر رایگان، و الزام به تأسیس شرکت در دو سال اشاره کرد. دارسی با مشکلات مالی مواجه شد و امتیاز را به سندیکای امتیازات واگذار کرد. کشف نفت در مسجدسلیمان در ۲۶ مه ۱۹۰۸ میلادی منجر به تشکیل شرکت نفت ایران و انگلیس در ۱۴ آوریل ۱۹۰۹ میلادی گردید.

این قرارداد تأثیرات عمیقی بر اقتصاد و سیاست ایران داشت، از جمله وابستگی اقتصادی، نفوذ سیاسی انگلیس، و اختلافات بر سر پرداخت سهم ایران. شرکت به تعهدات عمل نکرد و از پرداخت کامل سود خودداری ورزید. در نهایت، رضا شاه در ۲۶ نوامبر ۱۹۳۲ میلادی (۵ آذر ۱۳۱۱ هـ. ش) آن را لغو کرد، که منجر به شکایت انگلیس به جامعه ملل و انعقاد قرارداد جدید در سال ۱۹۳۳ میلادی شد. این قرارداد به عنوان نمادی از استعمار اقتصادی، زمینه‌ساز نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران در سال ۱۹۵۱ میلادی گردید.

زمینه تاریخی و زندگی ویلیام ناکس دارسی

ویلیام ناکس دارسی در سال ۱۸۴۹ م، در نیوتون ابوت دونشایر انگلستان متولد شد. او دوره دبیرستان را در لندن گذراند و در ۱۷ سالگی همراه پدرش، که وکیل بود، به راکهمپتون کوینزلند استرالیا مهاجرت کرد. دارسی حقوق خواند و در دفتر پدرش کار کرد، اما در سال ۱۸۸۲ م، به استخراج طلا علاقه‌مند شد و ثروت هنگفتی به دست آورد. در سال ۱۸۸۶ م، با این ثروت به انگلستان بازگشت.

دارسی در سال ۱۹۰۱، با آنتوان کتابچی خان، ارمنی ترکیه‌ای و مدیر گمرکات ایران، آشنا شد که دوست نزدیک امین‌السلطان صدراعظم بود. کتابچی پس از آگاهی از منابع نفتی ایران، دارسی را برای سرمایه‌گذاری ترغیب کرد. دارسی زمین‌شناسانی مانند برلز و دالتون را برای بررسی به ایران فرستاد و گزارش آن‌ها وجود نفت در کرمانشاه و خوزستان را تأیید کرد.

در اواخر قرن نوزدهم، با کشف نفت در پنسیلوانیا در سال ۱۸۵۹، نفت به منبع انرژی اصلی تبدیل شد و اقتصاد ایران را وابسته کرد. امتیاز دارسی نقطه عطفی در روابط خارجی ایران قاجار بود و بر سیاست داخلی و خارجی تأثیر گذاشت.

مذاکرات و انعقاد قرارداد

هیئت باستان‌شناسی فرانسوی به ریاست ژاک دمورگان در سال ۱۸۹۱، برای کاوش به ایران آمد و به رگه‌های نفت در چاه سرخ (سیاه سرخ) نزدیک قصرشیرین برخورد. گزارش آن‌ها در مجله سالنامه معادن فرانسه منتشر شد و کتابچی خان را به فکر کسب امتیاز انداخت. او با سر هنری دراموند وولف، وزیرمختار پیشین انگلیس، مذاکره کرد و دارسی را معرفی نمود.

مذاکرات در پاریس و لندن بین دارسی، وولف و کتابچی انجام شد. کتابچی امتیاز خود را به ۵۰ هزار پوند به دارسی فروخت. وزارت خارجه انگلیس به سر آرتور هاردینگ، وزیرمختار در تهران، دستور داد بدون تحریک روس‌ها، امتیاز جنوب را برای تبعه انگلیسی تحصیل کند. نماینده دارسی، آلفرد ماریوت، با وساطت کتابچی و رشوه به امین‌السلطان و درباریان، راه را هموار کرد.

در ۲۸ مه ۱۹۰۱ (۹ صفر ۱۳۱۹ قمری / ۷ خرداد ۱۲۸۰ خورشیدی)، مظفرالدین شاه قرارداد را امضا کرد. طرفین: دولت ایران (مظفرالدین شاه، امین‌السلطان، مشیرالدوله، مهندس‌الممالک) و دارسی (با نماینده ماریوت). دارسی حدود ۴۹ هزار پوند (۱۹ هزار نقد و ۳۰ هزار سهام) به مقامات ایرانی رشوه داد.

مفاد قرارداد دارسی

حقوق اکتشاف و استخراج

دولت ایران امتیاز انحصاری اکتشاف، کشف، استخراج، توسعه و فروش گاز طبیعی، نفت، قیر و موم طبیعی را در تمام قلمرو ایران (به استثنای ولایات آذربایجان، گیلان، مازندران، خراسان و استرآباد) برای ۶۰ سال به دارسی واگذار کرد. دارسی حق کشیدن لوله‌ها از منابع به خلیج فارس و شاخه‌های توزیع را داشت.

دارسی مکلف به اعزام متخصصان بدون تأخیر برای اکتشاف بود و اگر گزارش‌ها مساعد باشد، تجهیزات استخراج را می‌فرستاد. معادن خاص شوشتر، قصرشیرین و دالکی بوشهر نیز واگذار شد.

جنبه‌های مالی و پرداخت‌ها

دارسی متعهد به تأسیس شرکت در دو سال شد و یک ماه پس از آن، ۲۰ هزار پوند نقد و ۲۰ هزار پوند سهام به دولت پرداخت می‌کرد. شرکت‌ها ۱۶ درصد سود خالص سالانه را به دولت می‌پرداختند. علاوه بر آن، سالانه ۲۰۰۰ تومان برای معادن خاص پرداخت می‌شد.

تمام زمین‌ها، محصولات و تجهیزات ورودی از مالیات و گمرک معاف بودند. کمیسیونر دولت سالانه ۱۰۰۰ پوند حقوق دریافت می‌کرد.

واگذاری زمین‌ها و محدودیت‌ها

زمین‌های بایر رایگان واگذار می‌شد و زمین‌های دایر به قیمت عادلانه خریداری می‌گردید. اماکن مقدس در شعاع ۲۰۰ ذرع مستثنی بودند. کارکنان باید ایرانی باشند جز مهندسان و مدیران. در مناطق محلی استفاده‌کننده از نفت، مقدار قبلی رایگان تأمین می‌شد.

دولت امنیت را تضمین می‌کرد و دارسی حق مطالبه خسارت نداشت. در پایان ۶۰ سال، تمام دارایی‌ها بدون غرامت به دولت بازمی‌گشت. اگر شرکت در دو سال تأسیس نشود، امتیاز باطل می‌شد. اختلافات به حکمیت دو قاضی (و قاضی سوم اگر لازم) ارجاع می‌گردید. متن فرانسوی اولویت داشت.

عملیات اکتشاف و کشف نفت

دارسی رینولدز را با حفاران لهستانی به چاه سرخ فرستاد. حفاری از پاییز ۱۹۰۲ میلادی (۱۳۲۰ قمری) آغاز شد اما به دلیل ناامنی و مزاحمت عشایر کند پیش رفت. در تابستان ۱۹۰۳ میلادی (۱۳۲۱ قمری)، چاه اول در ۵۰۷ متری به نفت رسید اما به دلیل کمی نفت و فاصله زیاد تا خلیج فارس متوقف شد.

دارسی با مشکلات مالی مواجه شد و مذاکراتی با شرکت‌های فرانسوی و آمریکایی کرد. در سال ۱۹۰۵، سندیکای امتیازات با شرکت نفت برمه و لرد استراتکونا تشکیل شد. حفاری در رامهرمز و سپس مسجدسلیمان ادامه یافت اما بختیاری‌ها مانع شدند. قراردادی با بختیاری‌ها برای ۳ درصد سهام و حفاظت منعقد شد.

در ۲۶ مه ۱۹۰۸ (۲۴ ربیع‌الآخر ۱۳۲۶ قمری)، چاه اول مسجدسلیمان در ۳۶۰ متری به نفت عظیم رسید. این کشف نفت خاورمیانه را بنیان گذاشت و نفوذ انگلیس را افزایش داد.

تشکیل شرکت و عملیات اولیه

در آوریل ۱۹۰۹، شرکت نفت ایران و انگلیس با سرمایه ۲ میلیون پوند تشکیل شد و جایگزین سندیکا گردید. بیشتر سهام متعلق به شرکت نفت برمه بود. تا سال ۱۹۱۴ میلادی، ۳۱ چاه در مسجدسلیمان حفر شد. پالایشگاه آبادان در سال ۱۹۱۲، با ظرفیت ۱۲۰ هزار تن سالانه ساخته شد.

در جنگ جهانی اول، انگلیس سربازان هندی را برای حفاظت فرستاد. شرکت امنیت را مختل دید و پرداخت‌ها را متوقف کرد. )

تأثیرات اقتصادی و سیاسی

قرارداد دارسی، قرارداد نفت را با سیاست درآمیخت و اقتصاد ایران را وابسته کرد. کشف نفت وابستگی ایجاد کرد و نفوذ انگلیس را پایدار نمود. اختلافات شامل عدم پرداخت ۱۶ درصد سود، معافیت گمرکی، واگذاری زمین‌ها، و استخدام خارجی‌ها بود. شرکت با بختیاری‌ها قرارداد داخلی امضا کرد که دولت آن را مخالف منافع دانست.

شرکت به تعهدات عمل نکرد: محدود به خوزستان، عدم ساخت کارخانه در ایران، عدم پرداخت مالیات، عدم سهیم کردن ایران در شرکت‌های تابعه، و عدم مشارکت نمایندگان ایران. این تخلفات زمینه لغو را فراهم کرد.

لغو قرارداد و رویدادهای بعدی

در نوامبر ۱۹۳۲ میلادی (۵ آذر ۱۳۱۱ خورشیدی)، رضا شاه قرارداد را لغو کرد و مجلس تصویب نمود. انگلیس به جامعه ملل شکایت کرد. با وساطت، قرارداد ۱۹۳۳ میلادی (اردیبهشت ۱۳۱۲ خورشیدی) جایگزین شد.

تفاوت‌های قرارداد ۱۹۳۳ با دارسی

مدت دارسی تا سال ۱۹۶۱ (۲۸ سال باقی‌مانده) بود اما قرارداد ۱۹۳۳ آن را ۳۲ سال تمدید کرد. سهم ایران در دارسی ۱۶ درصد کل سود بود اما در قرارداد ۱۹۳۳، ۴ شیلینگ به ازای هر تن و ۲۰ درصد اضافه درآمد (حداقل ۷۵۰ هزار پوند) فقط از شرکت اصلی. قرارداد دارسی فقط خشکی را شامل می‌شد اما قرارداد ۱۹۳۳ آب‌های ساحلی را افزود. در قرارداد دارسی، دارایی‌ها بدون غرامت بازمی‌گشت اما در قرارداد ۱۹۳۳، ایران از حق اعراض کرد. در قرارداد ۱۹۳۳ امتیازات اضافی مانند معادن و راه‌آهن به انگلیس داد.

قرارداد ۱۹۳۳ موقعیت انگلیس را تحکیم کرد و ایران امتیازات ناچیزی گرفت. این زمینه‌ساز نهضت ملی شدن نفت در سال ۱۹۵۱ میلادی شد.