کاربر:Khosro/صفحه تمرین1: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(اصلاح املا، اصلاح سجاوندی، اصلاح ارقام، اصلاح نویسه، اصلاح فاصلهٔ مجازی، اصلاح نویسه‌های عربی)
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|1148x1148px]]
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|وسط|بندانگشتی|1148x1148px]]'''قرارداد دارسی'''، نخستین امتیازنامه جامع نفتی ایران، در ۲۸ مه ۱۹۰۱ میلادی (۹ صفر ۱۳۱۹ قمری / ۷ خرداد ۱۲۸۰ خورشیدی) بین دولت ایران به نمایندگی [[مظفرالدین شاه]] قاجار و ویلیام ناکس دارسی، سرمایه‌دار انگلیسی، منعقد شد. این قرارداد به مدت ۶۰ سال، امتیاز انحصاری اکتشاف، استخراج، توسعه و فروش نفت، گاز طبیعی، قیر و موم در سراسر ایران (به استثنای پنج ایالت شمالی) را به دارسی واگذار کرد. زمینه آن به گزارش‌های هیئت فرانسوی به سرپرستی ژاک دمورگان در سال ۱۸۹۲ میلادی بازمی‌گردد که وجود نفت در غرب و جنوب‌غربی ایران را تأیید کرد. مذاکرات با واسطه‌گری آنتوان کتابچی خان، مدیر گمرکات ایران، و حمایت وزارت خارجه انگلیس انجام شد و شامل پرداخت رشوه‌های هنگفت به درباریان ایرانی بود.
{{جعبه اطلاعات شخصیت سیاسی مذهبی
|عنوان            = حاج میرزا حسین خلیلی
|سرشناسی          =
|تصویر            =حاج میرزا حسین خلیلی.jpg
|نام کامل          =
|لقب              =
|نسب              =
|زادروز            = ۱۲۳۰ هـ. ق
|شهر تولد          = نجف اشرف
|کشور تولد        = عراق
|تاریخ درگذشت      = شوال ۱۳۲۶ هـ. ق
|شهر درگذشت        =نجف اشرف
|کشور درگذشت      = عراق
|آرامگاه          = صحن مطهر حضرت امیرالمؤمنین (ع)
|نام همسر          =
|فرزندان          =
|خویشاوندان سرشناس =
|دین              = اسلام
|مذهب              = شیعه
|پیشه              =فقیه، اصولی، مدرس حوزه علمیه، مرجع تقلید
|مناصب            =مرجع تقلید شیعیان
|پس از              =
|پیش از            =
|اساتید            =
|شاگردان          =شیخ محمدحسین کاشف‌الغطاء میرزا محمد حسین نائینی، شیخ‌الشریعه اصفهانی و...
|تالیفات          =ذریعة الوداد فی شرح نجاة العباد آیت‌الله العظمی بروجردی، حاشیه بر رسائل و مکاسب شیخ انصاری، رساله عملیه و…
|وبگاه رسمی        =
|امضا              =
}}
'''میرزا حسین خلیلی تهرانی'''، (متولد ۱۲۳۰ هـ. ق، نجف اشرف - درگذشته شوال ۱۳۲۶ هـ. ق، مسجد سهله نجف) فقیه برجسته امامی و یکی از مراجع تقلید شیعه در قرن سیزدهم و چهاردهم هجری قمری بود که نقش کلیدی در [[جنبش مشروطه ایران]] ایفا کرد. وی فرزند حاج میرزا خلیل تهرانی، پزشک مشهور شیعه و از خاندان خلیلی تهرانی، بود که نسبش به بیت‌های حوزوی مهم می‌رسد. میرزا حسین در دامان پدر و برادرش حاج ملاعلی خلیلی، علوم مقدماتی و سطح را فرا گرفت و سپس در محضر استادانی چون محمدحسن نجفی (صاحب جواهر، متوفی ۱۲۶۶ هـ. ق) و شیخ مرتضی انصاری (متوفی ۱۲۸۱ هـ. ق) به اجتهاد رسید. او اجازه روایت از علمایی مانند مولی زین‌العابدین گلپایگانی دریافت کرد و به تدریس فقه در نجف پرداخت، جایی که احاطه‌اش بر فروع فقهی و قدرت بیانش ستوده شده‌است. او پس از وفات شیخ محمدحسین کاظمی (۱۳۰۸ هـ. ق) و میرزای شیرازی (۱۳۱۲ هـ. ق)، به مرجعیت رسید و مقلدانی در ایران، هند، عراق و دیگر بلاد اسلامی داشت. شاگردان برجسته‌ای چون آقاضیاءالدین عراقی، آقاحسین نجم‌آبادی، سیدمیرزاآقا دولت‌آبادی، سیدمحمد لواسانی، شیخ مرتضی آشتیانی، میرزاعلی‌اکبر همدانی، شیخ محمد طالقانی و شیخ محمدحسین کاشف‌الغطاء از درس او بهره بردند.


میرزا حسین خلیلی تهرانی در عرصه سیاسی به مسائل اجتماعی ایران حساس بود. در سال ۱۳۲۱ هـ.ق. همراه [[آخوند ملا محمدکاظم خراسانی|آخوند خراسانی]]، علیه سیاست‌های [[میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم|میرزا علی‌اصغر خان اتابک]] (امین‌السلطان) موضع گرفت و حتی او را تکفیر کرد که منجر به عزل صدراعظم شد. با آغاز نهضت مشروطه، میرزا حسین خلیلی تهرانی به همراه آخوند خراسانی و [[شیخ عبدالله مازندرانی|ملا عبدالله مازندرانی]] (مراجع ثلاث)، از آن حمایت کرد. هدفشان حفظ اسلام، دفع استبداد و مقابله با نفوذ خارجی بود. قانون اساسی را تنفیذ کردند و با نامه‌ها و تلگرام‌ها، مجلس را تقویت نمودند. پس از به توپ بستن مجلس در سال ۱۳۲۶ هـ.ق. طرد [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]] را واجب، مالیات به او را حرام و تلاش برای مشروطه را جهاد در رکاب امام زمان دانستند. مدرسه‌اش در نجف محل گردهمایی ایرانیان مشروطه‌خواه شد. برخی منابع به انحرافات در نهضت اشاره کرده و ادعا می‌کنند وی در اواخر عمر از حمایت پشیمان بود، هرچند این ادعا فاقد سند مکتوب است. همچنین شایعاتی مبنی بر مسموم شدن وی توسط مخالفان مشروطه، مانند نزدیکان [[شیخ فضل‌الله نوری]]، وجود دارد که مرگش را مشکوک می‌سازد.
از مفاد کلیدی می‌توان به پرداخت ۲۰ هزار پوند نقد و سهام معادل به دولت ایران، ۱۶ درصد سود خالص سالانه، معافیت‌های گمرکی و مالیاتی، واگذاری زمین‌های بایر رایگان، و الزام به تأسیس شرکت در دو سال اشاره کرد. دارسی با مشکلات مالی مواجه شد و امتیاز را به سندیکای امتیازات واگذار کرد. کشف نفت در مسجدسلیمان در ۲۶ مه ۱۹۰۸ میلادی منجر به تشکیل شرکت نفت ایران و انگلیس در ۱۴ آوریل ۱۹۰۹ میلادی گردید.


میرزا حسین خلیلی تهرانی فردی متقی، خوش‌اخلاق و رئوف بود که به عبادت در مساجد کوفه و سهله، پیاده‌روی به کربلا و قرائت ادعیه مداومت داشت. آثار عام‌المنفعه‌ای چون زایرسرا، دو مدرسه علمیه و قناتی در نجف از خود بر جای گذاشت. تألیفاتش شامل ذریعةالوداد (شرح نجاةالعباد)، حاشیه بر رسائل عملیه، کتاب‌های غصب و اجاره، رسالاتی در بیع و خیارات، و تقریرات دروس شاگردان است. برخی فتواهایش در مجمع‌الرسائل چاپ شده. خاندانش، از جمله برادرزاده‌اش عباس خلیلی (پدر [[سیمین بهبهانی]])، در فعالیت‌های سیاسی مانند نهضت اسلامی علیه اشغال عراق توسط انگلیس در جنگ جهانی اول ادامه یافت. میرزا حسین در مسجد سهله وفات یافت و در نجف دفن شد؛ مراسم سوگواری گسترده‌ای در ایران، هند و عراق برگزار گردید و بازار تهران چند روز تعطیل شد. نقش وی در مشروطه، مرجعیت و تربیت فقها، او را به یکی از شخصیت‌های برجسته تاریخ شیعه تبدیل کرده‌است.<ref name=":0">[https://rch.ac.ir/article/Details?id=10691 تهرانی حاج میرزاحسین خلیلی - دانشنامه جهان اسلام]</ref><ref name=":1">[http://pajoohe.ir/%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%AE%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D8%B2%D8%A7-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%AE%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C__a-47784.aspx حسین خلیلی تهرانی - پژوهه] 1</ref><ref name=":2">[http://pajoohe.ir/%D9%81%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C%D8%AA-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%AE%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C__a-59197.aspx فعالیت‌های سیاسی میرزا حسین خلیلی تهرانی - پژوهه] 2</ref><ref name=":3">[https://www.tebyan.net/news/409303/%D8%A2%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%AD%D8%A7%D8%AC-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D8%AE%D9%84%DB%8C%D9%84%DB%8C-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86%DB%8C آیت الله حاج میرزاحسین خلیلی تهرانی - تبیان]</ref><ref name=":4">[https://www.dinonline.com/4004/__trashed-2469/ تخته پاره‌ای رها بر موج مدرنیته؛ مروری بر سابقه حوزوی ـ سیاسی خاندان پدری سیمین بهبهانی - دین آنلاین]</ref>
این قرارداد تأثیرات عمیقی بر اقتصاد و سیاست ایران داشت، از جمله وابستگی اقتصادی، نفوذ سیاسی انگلیس، و اختلافات بر سر پرداخت سهم ایران. شرکت به تعهدات عمل نکرد و از پرداخت کامل سود خودداری ورزید. در نهایت، [[رضاشاه پهلوی|رضا شاه]] در ۲۶ نوامبر ۱۹۳۲ میلادی (۵ آذر ۱۳۱۱ هـ.ش) آن را لغو کرد، که منجر به شکایت انگلیس به جامعه ملل و انعقاد قرارداد جدید در سال ۱۹۳۳ میلادی شد. این قرارداد به عنوان نمادی از استعمار اقتصادی، زمینه‌ساز [[نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران]] در سال ۱۹۵۱ میلادی گردید.


== تولد، خاندان و تحصیلات اولیه ==
== زمینه تاریخی و زندگی ویلیام ناکس دارسی ==
میرزا حسین بن حاج میرزا خلیل تهرانی، معروف به حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی، در سال ۱۲۳۰ هجری قمری (۱۱۹۴ هجری شمسی / ۱۸۱۵ میلادی) در شهر نجف اشرف به دنیا آمد. پدرش حاج میرزا خلیل تهرانی، طبیب مشهور شیعه و از علمای برجسته عصر خود بود که در نجف طبابت می‌کرد و از شاگردان سید محمد مجاهد (متوفی ۱۲۴۲ ق) به‌شمار می‌رفت. خاندان خلیلی تهرانی از سادات حسینی و از بیت‌های علمی معتبر تهران و نجف بودند که نسب‌شان به شیخ بهایی و علامه مجلسی نیز می‌رسید. مادر میرزا حسین، دختر عموی پدرش بود و این پیوند خانوادگی، جایگاه علمی و اجتماعی خاندان را تقویت کرده بود.
ویلیام ناکس دارسی در سال ۱۸۴۹ م، در نیوتون ابوت دونشایر انگلستان متولد شد. او دوره دبیرستان را در لندن گذراند و در ۱۷ سالگی همراه پدرش، که وکیل بود، به راکهمپتون کوینزلند استرالیا مهاجرت کرد. دارسی حقوق خواند و در دفتر پدرش کار کرد، اما در سال ۱۸۸۲ م، به استخراج طلا علاقه‌مند شد و ثروت هنگفتی به دست آورد. در سال ۱۸۸۶ م، با این ثروت به انگلستان بازگشت.  


حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی از کودکی در محیط علمی نجف رشد کرد. علوم مقدماتی و ادبیات عرب را نزد پدرش حاج میرزا خلیل و عمویش حاج ملا علی خلیلی (که از اساتید برجسته نجف بود) فرا گرفت. سپس در درس برادر بزرگ‌ترش ملا محمد خلیلی شرکت کرد و بخش مهمی از سطوح عالی فقه و اصول را از او آموخت. هوش سرشار و پشتکار او باعث شد در جوانی به درجه اجتهاد نزدیک شود.
دارسی در سال ۱۹۰۱، با آنتوان کتابچی خان، ارمنی ترکیه‌ای و مدیر گمرکات ایران، آشنا شد که دوست نزدیک امین‌السلطان صدراعظم بود. کتابچی پس از آگاهی از منابع نفتی ایران، دارسی را برای سرمایه‌گذاری ترغیب کرد. دارسی زمین‌شناسانی مانند برلز و دالتون را برای بررسی به ایران فرستاد و گزارش آن‌ها وجود نفت در کرمانشاه و خوزستان را تأیید کرد.  


پس از تکمیل دروس سطح، میرزا حسین به حلقه درس بزرگ‌ترین فقهای عصر خود پیوست. او سال‌ها در محضر شیخ محمدحسن نجفی (صاحب جواهر الکلام، متوفی ۱۲۶۶ ق) و شیخ مرتضی انصاری (متوفی ۱۲۸۱ ق) حضور یافت و از هر دو اجازه اجتهاد گرفت. همچنین اجازه روایت از مولی زین‌العابدین سلماسی گلپایگانی و چندین عالم دیگر دریافت کرد. او در فقه و اصول به مقامی رسید که بسیاری از معاصرانش او را «اعلم عصر» می‌دانستند.<ref name=":0" /><ref name=":1" />
در اواخر قرن نوزدهم، با کشف نفت در پنسیلوانیا در سال ۱۸۵۹، نفت به منبع انرژی اصلی تبدیل شد و اقتصاد ایران را وابسته کرد. امتیاز دارسی نقطه عطفی در روابط خارجی ایران قاجار بود و بر سیاست داخلی و خارجی تأثیر گذاشت.<ref name=":0">[https://rch.ac.ir/article/Details/8997 دارسی امتیاز - دانشنامه جهان اسلام]</ref><ref name=":1">[https://www.ipis.ir/portal/subjectview/606343 امتیاز نفت دارسی، از نگاه اسناد موجود در مرکز اسناد وزارت امور خارجه - مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی]</ref>  


== تدریس، شاگردان و ویژگی‌های علمی ==
== مذاکرات و انعقاد قرارداد ==
حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی پس از وفات شیخ انصاری، خود به تدریس خارج فقه و اصول در نجف پرداخت. درس او از پررونق‌ترین درس‌های حوزه نجف در دهه‌های پایانی قرن سیزدهم قمری بود. قدرت بیان، تسلط بر فروع فقهی و دقت در استنباط، از ویژگی‌های بارز او به‌شمار می‌رفت. شاگردان برجسته‌اش عبارت بودند از:
هیئت باستان‌شناسی فرانسوی به ریاست ژاک دمورگان در سال ۱۸۹۱، برای کاوش به ایران آمد و به رگه‌های نفت در چاه سرخ (سیاه سرخ) نزدیک قصرشیرین برخورد. گزارش آن‌ها در مجله سالنامه معادن فرانسه منتشر شد و کتابچی خان را به فکر کسب امتیاز انداخت. او با سر هنری دراموند وولف، وزیرمختار پیشین انگلیس، مذاکره کرد و دارسی را معرفی نمود.  
* آخوند ملا محمدکاظم خراسانی (صاحب کفایة الأصول)
* آقا ضیاءالدین عراقی
* شیخ‌الشریعه اصفهانی
* [[میرزا محمدحسین نائینی]]
* آقا حسین بروجردی (در مراحل اولیه)
* آقا حسین نجم‌آبادی
* سید میرزا آقا دولت‌آبادی
* سید محمد لواسانی
* شیخ مرتضی آشتیانی
* میرزا علی‌اکبر همدانی یزدی
* شیخ محمد طالقانی
* شیخ محمدحسین کاشف‌الغطاء


بسیاری از این شاگردان بعدها خود به مرجعیت عام رسیدند و حوزه نجف را در قرن چهاردهم هجری رهبری کردند.<ref name=":0" /><ref name=":1" />
مذاکرات در پاریس و لندن بین دارسی، وولف و کتابچی انجام شد. کتابچی امتیاز خود را به ۵۰ هزار پوند به دارسی فروخت. وزارت خارجه انگلیس به سر آرتور هاردینگ، وزیرمختار در تهران، دستور داد بدون تحریک روس‌ها، امتیاز جنوب را برای تبعه انگلیسی تحصیل کند. نماینده دارسی، آلفرد ماریوت، با وساطت کتابچی و رشوه به امین‌السلطان و درباریان، راه را هموار کرد.  


حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی در زهد، تقوا و ساده‌زیستی شهره بود. هر هفته پیاده به کربلا و کوفه می‌رفت، شب‌های جمعه را در مسجد سهله به عبادت می‌گذراند و مداومت بر قرائت دعای کمیل و ندبه داشت. او در اواخر عمر، از شدت ضعف جسمانی گاهی بر دوش شاگردانش به مسجد می‌رفت اما هرگز درس را تعطیل نکرد.<ref name=":2" /><ref name=":3" />
در ۲۸ مه ۱۹۰۱ (۹ صفر ۱۳۱۹ قمری / ۷ خرداد ۱۲۸۰ خورشیدی)، مظفرالدین شاه قرارداد را امضا کرد. طرفین: دولت ایران (مظفرالدین شاه، امین‌السلطان، [[میرزا حسن‌خان مشیرالدوله|مشیرالدوله]]، مهندس‌الممالک) و دارسی (با نماینده ماریوت). دارسی حدود ۴۹ هزار پوند (۱۹ هزار نقد و ۳۰ هزار سهام) به مقامات ایرانی رشوه داد.<ref name=":2">[https://www.cgie.org.ir/fa/article/245406/%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C%D8%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AF دارسی، قرارداد - مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی]</ref><ref name=":0" />  


== رسیدن به مرجعیت عام ==
== مفاد قرارداد دارسی ==
پس از وفات میرزای شیرازی بزرگ (۲۰ جمادی‌الثانی ۱۳۱۲ ق / ۲۴ آذر ۱۲۷۳ شمسی) و سپس شیخ محمدحسین کاظمی بروجردی (۱۳۰۸ ق)، مرجعیت عام شیعیان به‌تدریج به سه تن منتقل شد: آخوند ملا محمدکاظم خراسانی، حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی و شیخ عبدالله مازندرانی. میرزا حسین در این میان به دلیل احاطه کامل بر فقه و اصول و شهرت زهد و تقوا، بخش قابل توجهی از مقلدان ایران، عراق، هند، بحرین و مناطق دیگر را به خود جذب کرد. رساله عملیه او در موضوعات مختلف فقهی در ایران و هند بارها چاپ و منتشر شد و بسیاری از وجوهات شرعی به نجف و به دست او می‌رسید.<ref name=":0" /><ref name=":1" />


== نخستین فعالیت‌های سیاسی ==
=== حقوق اکتشاف و استخراج ===
حاج میرزا حسین خلیلی تهرانی از همان ابتدا نسبت به اوضاع سیاسی ایران حساسیت بالایی داشت. در سال ۱۳۲۱ قمری، هنگامی که [[میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم|میرزا علی‌اصغر خان اتابک]] (امین‌السلطان) برای بار دوم به صدارت رسید و سیاست‌های ضددینی و نزدیکی آشکار به روسیه را در پیش گرفت، میرزا حسین خلیلی همراه آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی فتوای تکفیر او را صادر کردند. این فتوا که در نجف و شهرهای ایران پخش شد، چنان فشار عمومی ایجاد کرد که [[مظفرالدین شاه]] ناچار به عزل امین‌السلطان شد و او را به تبعید فرستاد. این نخستین تجربه موفق مراجع نجف در دخالت مستقیم در سیاست ایران و نشان‌دهنده قدرت مرجعیت شیعه در آن دوره بود.<ref name=":0" /><ref name=":2" />
دولت ایران امتیاز انحصاری اکتشاف، کشف، استخراج، توسعه و فروش گاز طبیعی، نفت، قیر و موم طبیعی را در تمام قلمرو ایران (به استثنای ولایات آذربایجان، گیلان، مازندران، خراسان و استرآباد) برای ۶۰ سال به دارسی واگذار کرد. دارسی حق کشیدن لوله‌ها از منابع به خلیج فارس و شاخه‌های توزیع را داشت.  


== حمایت قاطع از جنبش مشروطه ==
دارسی مکلف به اعزام متخصصان بدون تأخیر برای اکتشاف بود و اگر گزارش‌ها مساعد باشد، تجهیزات استخراج را می‌فرستاد. معادن خاص شوشتر، قصرشیرین و دالکی بوشهر نیز واگذار شد.  
با آغاز اعتراضات علیه عوارض گمرکی و ضرب و شتم تجار تهران (۱۳۲۴ ق)، میرزا حسین خلیلی همراه آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی به‌طور کامل در کنار جنبش مشروطه قرار گرفت. مراجع ثلاثه در تلگراف‌ها و نامه‌های متعدد خود اهداف زیر را اعلام کردند:
* حفظ استقلال ایران در برابر نفوذ روسیه و انگلیس
* دفع استبداد داخلی
* اجرای احکام شرع مقدس اسلام
* تأسیس عدالت‌خانه و سپس مجلس شورای ملی


پس از صدور فرمان مشروطیت (۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۴ ق / ۵ مرداد ۱۲۸۵ شمسی)، میرزا حسین به همراه دو مرجع دیگر قانون اساسی بلژیکی (متتم اول) و متمم آن را تنفیذ شرعی کردند و اعلام داشتند که نظارت فقها بر قوانین مجلس واجب شرعی است.
=== جنبه‌های مالی و پرداخت‌ها ===
دارسی متعهد به تأسیس شرکت در دو سال شد و یک ماه پس از آن، ۲۰ هزار پوند نقد و ۲۰ هزار پوند سهام به دولت پرداخت می‌کرد. شرکت‌ها ۱۶ درصد سود خالص سالانه را به دولت می‌پرداختند. علاوه بر آن، سالانه ۲۰۰۰ تومان برای معادن خاص پرداخت می‌شد.  


او در دوره اول مجلس، هرگاه اختلاف یا انحراف رخ می‌داد، تلگراف‌های پی‌درپی مراجع نجف به تهران می‌رسید و نمایندگان را به رعایت حدود شرع فرا می‌خواند. مدرسه علمیه میرزا حسین در نجف به پاتوق اصلی مشروطه‌خواهان ایرانی تبدیل شده بود و بسیاری از فعالان سیاسی تهران، تبریز و اصفهان در آنجا با او دیدار می‌کردند.<ref name=":2" /><ref name=":3" />
تمام زمین‌ها، محصولات و تجهیزات ورودی از مالیات و گمرک معاف بودند. کمیسیونر دولت سالانه ۱۰۰۰ پوند حقوق دریافت می‌کرد.  


== واکنش به [[استبداد صغیر]] و به توپ بستن مجلس ==
=== واگذاری زمین‌ها و محدودیت‌ها ===
پس از به توپ بستن مجلس در ۲۳ جمادی‌الاول ۱۳۲۶ قمری (۲ تیر ۱۲۸۷ شمسی) توسط محمدعلی شاه و کشتار مشروطه‌خواهان، میرزا حسین خلیلی همراه آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی فتوای تاریخی زیر را صادر کردند:<blockquote>«اطاعت محمدعلی شاه واجب نیست، پرداخت مالیات به دولت او حرام است، دفاع از مشروطه و مجلس جهاد فی سبیل‌الله و در رکاب حضرت صاحب‌الزمان (عج) محسوب می‌شود.»</blockquote>این فتوا که در سراسر ایران پخش شد، مشروعیت دینی فوق‌العاده‌ای به مقاومت مشروطه‌خواهان در تبریز، رشت و اصفهان داد و نقش تعیین‌کننده‌ای در پیروزی نهایی مشروطه دوم (تیر ۱۲۸۸ شمسی / ذیقعده ۱۳۲۷ ق) داشت.<ref name=":0" /><ref name=":2" />
زمین‌های بایر رایگان واگذار می‌شد و زمین‌های دایر به قیمت عادلانه خریداری می‌گردید. اماکن مقدس در شعاع ۲۰۰ ذرع مستثنی بودند. کارکنان باید ایرانی باشند جز مهندسان و مدیران. در مناطق محلی استفاده‌کننده از نفت، مقدار قبلی رایگان تأمین می‌شد.  


== شبهه انحراف مشروطه و موضع میرزا حسین در اواخر عمر ==
دولت امنیت را تضمین می‌کرد و دارسی حق مطالبه خسارت نداشت. در پایان ۶۰ سال، تمام دارایی‌ها بدون غرامت به دولت بازمی‌گشت. اگر شرکت در دو سال تأسیس نشود، امتیاز باطل می‌شد. اختلافات به حکمیت دو قاضی (و قاضی سوم اگر لازم) ارجاع می‌گردید. متن فرانسوی اولویت داشت.<ref>[https://dr.shiravi.com/wp-content/uploads/2012/03/%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AF-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C.pdf امتيازنامه دارسی - تألیف دکتر عبدالحسین شیروی]</ref>
در ماه‌های پایانی حیات میرزا حسین خلیلی تهرانی (۱۳۲۶ ق)، برخی اخبار نگران‌کننده از تهران به نجف می‌رسید: نفوذ بابیت و [[بهائیان ایران|بهائیت]] در انجمن‌های مخفی، ترویج افکار لائیک در روزنامه‌ها، و رفتارهای خلاف شرع برخی نمایندگان مجلس دوم. مراجع نجف، به‌ویژه آخوند خراسانی و میرزا حسین، چندین تلگراف شدیداللحن به تهران فرستادند و هشدار دادند که اگر این انحرافات ادامه یابد، حمایت خود را قطع خواهند کرد.


با این حال، هیچ سند مکتوبی (نه تلگراف، نه نامه، نه رساله) از میرزا حسین خلیلی یا آخوند خراسانی باقی نمانده که در آن صراحتاً از مشروطه اعلام برائت کرده باشند یا آن را حرام اعلام کرده باشند. آنچه بعدها در برخی کتب و خاطرات مخالفان مشروطه (مانند [[شیخ فضل‌الله نوری]] و طرفدارانش) نقل شده، عمدتاً شایعه و بزرگ‌نمایی است. منابع معتبر تأکید دارند که میرزا حسین تا آخرین روزهای عمر، دفاع از مجلس و قانون اساسی را واجب شرعی می‌دانست و تنها نسبت به انحرافات احتمالی هشدار می‌داد، نه اصل نظام مشروطه.<ref name=":0" /><ref name=":2" />
== عملیات اکتشاف و کشف نفت ==
دارسی رینولدز را با حفاران لهستانی به چاه سرخ فرستاد. حفاری از پاییز ۱۹۰۲ میلادی (۱۳۲۰ قمری) آغاز شد اما به دلیل ناامنی و مزاحمت عشایر کند پیش رفت. در تابستان ۱۹۰۳ میلادی (۱۳۲۱ قمری)، چاه اول در ۵۰۷ متری به نفت رسید اما به دلیل کمی نفت و فاصله زیاد تا خلیج فارس متوقف شد.  


== درگذشت و شایعات مسمومیت ==
دارسی با مشکلات مالی مواجه شد و مذاکراتی با شرکت‌های فرانسوی و آمریکایی کرد. در سال ۱۹۰۵، سندیکای امتیازات با شرکت نفت برمه و لرد استراتکونا تشکیل شد. حفاری در رامهرمز و سپس مسجدسلیمان ادامه یافت اما بختیاری‌ها مانع شدند. قراردادی با بختیاری‌ها برای ۳ درصد سهام و حفاظت منعقد شد.  
میرزا حسین خلیلی تهرانی در شب دوشنبه ۲۲ شوال ۱۳۲۶ قمری (۲ آبان ۱۲۸۷ شمسی / ۲۴ اکتبر ۱۹۰۸ میلادی) پس از اقامه نماز مغرب و عشا در مسجد سهله نجف، ناگهان دچار ضعف شدید شد و در همان مسجد درگذشت. پیکرش با احترام بسیار به نجف منتقل و در صحن مطهر حضرت امیرالمؤمنین (ع) به خاک سپرده شد.


مرگ ناگهانی او در ۹۶ سالگی، در حالی که تا لحظه آخر درس و عبادت را ترک نکرده بود، شایعاتی مبنی بر مسمومیت به وجود آورد. برخی مشروطه‌خواهان تندرو معتقد بودند عوامل شیخ فضل‌الله نوری یا دربار محمدعلی شاه او را مسموم کرده‌اند؛ در مقابل، مخالفان مشروطه این شایعه را ساخته و پرداخته مشروطه‌خواهان برای بدنام کردن استبداد صغیر می‌دانستند. هیچ‌یک از این دو ادعا تاکنون با سند معتبر ثابت نشده‌است.
در ۲۶ مه ۱۹۰۸ (۲۴ ربیع‌الآخر ۱۳۲۶ قمری)، چاه اول مسجدسلیمان در ۳۶۰ متری به نفت عظیم رسید. این کشف نفت خاورمیانه را بنیان گذاشت و نفوذ انگلیس را افزایش داد.<ref name=":0" />


خبر وفات او سراسر جهان تشیع را متأثر کرد. بازار تهران چندین روز تعطیل شد، مجالس ترحیم گسترده‌ای در نجف، کربلا، کاظمین، قم، مشهد، اصفهان، تبریز، بمبئی و حتی شهرهای عراق برگزار گردید و روزنامه‌های [[روزنامه حبل‌المتین|حبل‌المتین]] و روح‌القدس هند مقالات متعددی در رثای او منتشر کردند.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" />
== تشکیل شرکت و عملیات اولیه ==
در آوریل ۱۹۰۹، شرکت نفت ایران و انگلیس با سرمایه ۲ میلیون پوند تشکیل شد و جایگزین سندیکا گردید. بیشتر سهام متعلق به شرکت نفت برمه بود. تا سال ۱۹۱۴ میلادی، ۳۱ چاه در مسجدسلیمان حفر شد. پالایشگاه آبادان در سال ۱۹۱۲، با ظرفیت ۱۲۰ هزار تن سالانه ساخته شد.  


== آثار عام‌المنفعه و تألیفات ==
در جنگ جهانی اول، انگلیس سربازان هندی را برای حفاظت فرستاد. شرکت امنیت را مختل دید و پرداخت‌ها را متوقف کرد.<ref name=":0" /><ref name=":2" /> ''')'''
میرزا حسین خلیلی تهرانی در طول حیات خود آثار خیریه متعددی از خود به یادگار گذاشت:
* ساخت دو باب مدرسه علمیه بزرگ در نجف (یکی از آن‌ها هنوز به نام «مدرسه خلیلی» شناخته می‌شود)
* احداث زائرسرای بزرگ برای زائران ایرانی
* حفر قنات خلیلی در نجف که تا سال‌ها آب شرب حوزه را تأمین می‌کرد.
* وقف املاک و باغات متعدد برای طلاب و نیازمندان


=== تألیفات و تقریرات او عبارتند از ===
== تأثیرات اقتصادی و سیاسی ==
* ذریعة الوداد فی شرح نجاة العباد آیت‌الله العظمی بروجردی (چاپ سنگی)
قرارداد دارسی، قرارداد نفت را با سیاست درآمیخت و اقتصاد ایران را وابسته کرد. کشف نفت وابستگی ایجاد کرد و نفوذ انگلیس را پایدار نمود. اختلافات شامل عدم پرداخت ۱۶ درصد سود، معافیت گمرکی، واگذاری زمین‌ها، و استخدام خارجی‌ها بود. شرکت با بختیاری‌ها قرارداد داخلی امضا کرد که دولت آن را مخالف منافع دانست.<ref name=":2" />  
* حاشیه بر رسائل و مکاسب شیخ انصاری
* رساله در غصب، اجاره، بیع و خیارات
* رساله عملیه (چندین بار در ایران و هند چاپ شد)
* مجموعه فتاوا (در ضمن مجمع‌الرسائل)
* تقریرات دروس او توسط شاگردانش (مانند آقا ضیاء عراقی و میرزا علی‌اکبر یزدی)<ref name=":0" /><ref name=":1" />


== خاندان و نسل بعدی ==
شرکت به تعهدات عمل نکرد: محدود به خوزستان، عدم ساخت کارخانه در ایران، عدم پرداخت مالیات، عدم سهیم کردن ایران در شرکت‌های تابعه، و عدم مشارکت نمایندگان ایران. این تخلفات زمینه لغو را فراهم کرد.<ref>[https://ensani.ir/file/download/article/20151018154627-9971-51.pdf بررسی قرارداد نفت دارسی براساس اسناد نویافته - تألیف ناهید کشتمند و شمس‌الدین امرایی]</ref>
خاندان خلیلی تهرانی پس از میرزا حسین نیز در عرصه علم و سیاست فعال ماندند. از جمله:
* حاج ملا علی خلیلی (عموی میرزا حسین): فقیه برجسته نجف
* عباس خلیلی (برادرزاده میرزا حسین): مدیر روزنامهافکن روزنامه اقدام تهران، از رهبران نهضت ضداستعماری عراق در سال‌های ۱۹۱۴–۱۹۱۸ م
* سیمین بهبهانی (نوه‌دختری عباس خلیلی و نتیجه میرزا حسین): شاعره نامی ایران
* [[دکتر محمد مصدق]] (از طریق پیوندهای خانوادگی با خاندان خلیلی مرتبط بود)


این خاندان تا دهه‌های بعد نیز در مبارزه با استبداد و استعمار نقش‌آفرینی کردند.<ref name=":4" />
== لغو قرارداد و رویدادهای بعدی ==
در نوامبر ۱۹۳۲ میلادی (۵ آذر ۱۳۱۱ خورشیدی)، رضا شاه قرارداد را لغو کرد و مجلس تصویب نمود. انگلیس به جامعه ملل شکایت کرد. با وساطت، قرارداد ۱۹۳۳ میلادی (اردیبهشت ۱۳۱۲ خورشیدی) جایگزین شد.<ref name=":2" />  


=== جایگاه تاریخی و میراث ===
=== تفاوت‌های قرارداد ۱۹۳۳ با دارسی ===
میرزا حسین خلیلی تهرانی یکی از آخرین حلقه‌های زنجیره مراجع بزرگ نجف در قرن سیزدهم قمری بود که توانست مرجعیت دینی را با مسئولیت اجتماعی و سیاسی پیوند زند. حمایت بی‌چون‌وچرای او از نهضت مشروطه، همراه با آخوند خراسانی و عبدالله مازندرانی، نقش تعیین‌کننده‌ای در پیروزی انقلاب مشروطیت و تثبیت نظام پارلمانی در ایران داشت. او نشان داد که مرجعیت شیعه می‌تواند همزمان حافظ شریعت و مدافع آزادی و عدالت باشد.
مدت دارسی تا سال ۱۹۶۱ (۲۸ سال باقی‌مانده) بود اما قرارداد ۱۹۳۳ آن را ۳۲ سال تمدید کرد. سهم ایران در دارسی ۱۶ درصد کل سود بود اما در قرارداد ۱۹۳۳، ۴ شیلینگ به ازای هر تن و ۲۰ درصد اضافه درآمد (حداقل ۷۵۰ هزار پوند) فقط از شرکت اصلی. قرارداد دارسی فقط خشکی را شامل می‌شد اما قرارداد ۱۹۳۳ آب‌های ساحلی را افزود. در قرارداد دارسی، دارایی‌ها بدون غرامت بازمی‌گشت اما در قرارداد ۱۹۳۳، ایران از حق اعراض کرد. در قرارداد ۱۹۳۳ امتیازات اضافی مانند معادن و راه‌آهن به انگلیس داد.<ref>[https://www.iichs.ir/fa/article/17372/%D8%AA%D9%81%D8%A7%D9%88%D8%AA-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%AF-1933-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C تفاوت‌های قرارداد 1933 با قرارداد دارسی - پژوهشکده تاریخ معاصر]</ref>


وفات او در حساس‌ترین برهه تاریخی مشروطه (چهار ماه پس از به توپ بستن مجلس و هشت ماه پیش از فتح تهران) خلأ بزرگی در رهبری دینی نهضت ایجاد کرد، اما فتاوا و شاگردانش راه را برای پیروزی نهایی مشروطه هموار ساختند. میرزا حسین خلیلی تهرانی امروز به عنوان «مرجع مشروطه»، «فقیه جهادگر» و یکی از معماران اصلی نظام مشروطه ایران شناخته می‌شود.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" />
قرارداد ۱۹۳۳ موقعیت انگلیس را تحکیم کرد و ایران امتیازات ناچیزی گرفت. این زمینه‌ساز نهضت ملی شدن نفت در سال ۱۹۵۱ میلادی شد.<ref name=":1" />  


== منابع ==
== منابع: ==

نسخهٔ کنونی تا ‏۱ دسامبر ۲۰۲۵، ساعت ۲۱:۲۳

برای صفحه تمرین.jpg

قرارداد دارسی، نخستین امتیازنامه جامع نفتی ایران، در ۲۸ مه ۱۹۰۱ میلادی (۹ صفر ۱۳۱۹ قمری / ۷ خرداد ۱۲۸۰ خورشیدی) بین دولت ایران به نمایندگی مظفرالدین شاه قاجار و ویلیام ناکس دارسی، سرمایه‌دار انگلیسی، منعقد شد. این قرارداد به مدت ۶۰ سال، امتیاز انحصاری اکتشاف، استخراج، توسعه و فروش نفت، گاز طبیعی، قیر و موم در سراسر ایران (به استثنای پنج ایالت شمالی) را به دارسی واگذار کرد. زمینه آن به گزارش‌های هیئت فرانسوی به سرپرستی ژاک دمورگان در سال ۱۸۹۲ میلادی بازمی‌گردد که وجود نفت در غرب و جنوب‌غربی ایران را تأیید کرد. مذاکرات با واسطه‌گری آنتوان کتابچی خان، مدیر گمرکات ایران، و حمایت وزارت خارجه انگلیس انجام شد و شامل پرداخت رشوه‌های هنگفت به درباریان ایرانی بود.

از مفاد کلیدی می‌توان به پرداخت ۲۰ هزار پوند نقد و سهام معادل به دولت ایران، ۱۶ درصد سود خالص سالانه، معافیت‌های گمرکی و مالیاتی، واگذاری زمین‌های بایر رایگان، و الزام به تأسیس شرکت در دو سال اشاره کرد. دارسی با مشکلات مالی مواجه شد و امتیاز را به سندیکای امتیازات واگذار کرد. کشف نفت در مسجدسلیمان در ۲۶ مه ۱۹۰۸ میلادی منجر به تشکیل شرکت نفت ایران و انگلیس در ۱۴ آوریل ۱۹۰۹ میلادی گردید.

این قرارداد تأثیرات عمیقی بر اقتصاد و سیاست ایران داشت، از جمله وابستگی اقتصادی، نفوذ سیاسی انگلیس، و اختلافات بر سر پرداخت سهم ایران. شرکت به تعهدات عمل نکرد و از پرداخت کامل سود خودداری ورزید. در نهایت، رضا شاه در ۲۶ نوامبر ۱۹۳۲ میلادی (۵ آذر ۱۳۱۱ هـ.ش) آن را لغو کرد، که منجر به شکایت انگلیس به جامعه ملل و انعقاد قرارداد جدید در سال ۱۹۳۳ میلادی شد. این قرارداد به عنوان نمادی از استعمار اقتصادی، زمینه‌ساز نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران در سال ۱۹۵۱ میلادی گردید.

زمینه تاریخی و زندگی ویلیام ناکس دارسی

ویلیام ناکس دارسی در سال ۱۸۴۹ م، در نیوتون ابوت دونشایر انگلستان متولد شد. او دوره دبیرستان را در لندن گذراند و در ۱۷ سالگی همراه پدرش، که وکیل بود، به راکهمپتون کوینزلند استرالیا مهاجرت کرد. دارسی حقوق خواند و در دفتر پدرش کار کرد، اما در سال ۱۸۸۲ م، به استخراج طلا علاقه‌مند شد و ثروت هنگفتی به دست آورد. در سال ۱۸۸۶ م، با این ثروت به انگلستان بازگشت.

دارسی در سال ۱۹۰۱، با آنتوان کتابچی خان، ارمنی ترکیه‌ای و مدیر گمرکات ایران، آشنا شد که دوست نزدیک امین‌السلطان صدراعظم بود. کتابچی پس از آگاهی از منابع نفتی ایران، دارسی را برای سرمایه‌گذاری ترغیب کرد. دارسی زمین‌شناسانی مانند برلز و دالتون را برای بررسی به ایران فرستاد و گزارش آن‌ها وجود نفت در کرمانشاه و خوزستان را تأیید کرد.

در اواخر قرن نوزدهم، با کشف نفت در پنسیلوانیا در سال ۱۸۵۹، نفت به منبع انرژی اصلی تبدیل شد و اقتصاد ایران را وابسته کرد. امتیاز دارسی نقطه عطفی در روابط خارجی ایران قاجار بود و بر سیاست داخلی و خارجی تأثیر گذاشت.[۱][۲]

مذاکرات و انعقاد قرارداد

هیئت باستان‌شناسی فرانسوی به ریاست ژاک دمورگان در سال ۱۸۹۱، برای کاوش به ایران آمد و به رگه‌های نفت در چاه سرخ (سیاه سرخ) نزدیک قصرشیرین برخورد. گزارش آن‌ها در مجله سالنامه معادن فرانسه منتشر شد و کتابچی خان را به فکر کسب امتیاز انداخت. او با سر هنری دراموند وولف، وزیرمختار پیشین انگلیس، مذاکره کرد و دارسی را معرفی نمود.

مذاکرات در پاریس و لندن بین دارسی، وولف و کتابچی انجام شد. کتابچی امتیاز خود را به ۵۰ هزار پوند به دارسی فروخت. وزارت خارجه انگلیس به سر آرتور هاردینگ، وزیرمختار در تهران، دستور داد بدون تحریک روس‌ها، امتیاز جنوب را برای تبعه انگلیسی تحصیل کند. نماینده دارسی، آلفرد ماریوت، با وساطت کتابچی و رشوه به امین‌السلطان و درباریان، راه را هموار کرد.

در ۲۸ مه ۱۹۰۱ (۹ صفر ۱۳۱۹ قمری / ۷ خرداد ۱۲۸۰ خورشیدی)، مظفرالدین شاه قرارداد را امضا کرد. طرفین: دولت ایران (مظفرالدین شاه، امین‌السلطان، مشیرالدوله، مهندس‌الممالک) و دارسی (با نماینده ماریوت). دارسی حدود ۴۹ هزار پوند (۱۹ هزار نقد و ۳۰ هزار سهام) به مقامات ایرانی رشوه داد.[۳][۱]

مفاد قرارداد دارسی

حقوق اکتشاف و استخراج

دولت ایران امتیاز انحصاری اکتشاف، کشف، استخراج، توسعه و فروش گاز طبیعی، نفت، قیر و موم طبیعی را در تمام قلمرو ایران (به استثنای ولایات آذربایجان، گیلان، مازندران، خراسان و استرآباد) برای ۶۰ سال به دارسی واگذار کرد. دارسی حق کشیدن لوله‌ها از منابع به خلیج فارس و شاخه‌های توزیع را داشت.

دارسی مکلف به اعزام متخصصان بدون تأخیر برای اکتشاف بود و اگر گزارش‌ها مساعد باشد، تجهیزات استخراج را می‌فرستاد. معادن خاص شوشتر، قصرشیرین و دالکی بوشهر نیز واگذار شد.

جنبه‌های مالی و پرداخت‌ها

دارسی متعهد به تأسیس شرکت در دو سال شد و یک ماه پس از آن، ۲۰ هزار پوند نقد و ۲۰ هزار پوند سهام به دولت پرداخت می‌کرد. شرکت‌ها ۱۶ درصد سود خالص سالانه را به دولت می‌پرداختند. علاوه بر آن، سالانه ۲۰۰۰ تومان برای معادن خاص پرداخت می‌شد.

تمام زمین‌ها، محصولات و تجهیزات ورودی از مالیات و گمرک معاف بودند. کمیسیونر دولت سالانه ۱۰۰۰ پوند حقوق دریافت می‌کرد.

واگذاری زمین‌ها و محدودیت‌ها

زمین‌های بایر رایگان واگذار می‌شد و زمین‌های دایر به قیمت عادلانه خریداری می‌گردید. اماکن مقدس در شعاع ۲۰۰ ذرع مستثنی بودند. کارکنان باید ایرانی باشند جز مهندسان و مدیران. در مناطق محلی استفاده‌کننده از نفت، مقدار قبلی رایگان تأمین می‌شد.

دولت امنیت را تضمین می‌کرد و دارسی حق مطالبه خسارت نداشت. در پایان ۶۰ سال، تمام دارایی‌ها بدون غرامت به دولت بازمی‌گشت. اگر شرکت در دو سال تأسیس نشود، امتیاز باطل می‌شد. اختلافات به حکمیت دو قاضی (و قاضی سوم اگر لازم) ارجاع می‌گردید. متن فرانسوی اولویت داشت.[۴]

عملیات اکتشاف و کشف نفت

دارسی رینولدز را با حفاران لهستانی به چاه سرخ فرستاد. حفاری از پاییز ۱۹۰۲ میلادی (۱۳۲۰ قمری) آغاز شد اما به دلیل ناامنی و مزاحمت عشایر کند پیش رفت. در تابستان ۱۹۰۳ میلادی (۱۳۲۱ قمری)، چاه اول در ۵۰۷ متری به نفت رسید اما به دلیل کمی نفت و فاصله زیاد تا خلیج فارس متوقف شد.

دارسی با مشکلات مالی مواجه شد و مذاکراتی با شرکت‌های فرانسوی و آمریکایی کرد. در سال ۱۹۰۵، سندیکای امتیازات با شرکت نفت برمه و لرد استراتکونا تشکیل شد. حفاری در رامهرمز و سپس مسجدسلیمان ادامه یافت اما بختیاری‌ها مانع شدند. قراردادی با بختیاری‌ها برای ۳ درصد سهام و حفاظت منعقد شد.

در ۲۶ مه ۱۹۰۸ (۲۴ ربیع‌الآخر ۱۳۲۶ قمری)، چاه اول مسجدسلیمان در ۳۶۰ متری به نفت عظیم رسید. این کشف نفت خاورمیانه را بنیان گذاشت و نفوذ انگلیس را افزایش داد.[۱]

تشکیل شرکت و عملیات اولیه

در آوریل ۱۹۰۹، شرکت نفت ایران و انگلیس با سرمایه ۲ میلیون پوند تشکیل شد و جایگزین سندیکا گردید. بیشتر سهام متعلق به شرکت نفت برمه بود. تا سال ۱۹۱۴ میلادی، ۳۱ چاه در مسجدسلیمان حفر شد. پالایشگاه آبادان در سال ۱۹۱۲، با ظرفیت ۱۲۰ هزار تن سالانه ساخته شد.

در جنگ جهانی اول، انگلیس سربازان هندی را برای حفاظت فرستاد. شرکت امنیت را مختل دید و پرداخت‌ها را متوقف کرد.[۱][۳] )

تأثیرات اقتصادی و سیاسی

قرارداد دارسی، قرارداد نفت را با سیاست درآمیخت و اقتصاد ایران را وابسته کرد. کشف نفت وابستگی ایجاد کرد و نفوذ انگلیس را پایدار نمود. اختلافات شامل عدم پرداخت ۱۶ درصد سود، معافیت گمرکی، واگذاری زمین‌ها، و استخدام خارجی‌ها بود. شرکت با بختیاری‌ها قرارداد داخلی امضا کرد که دولت آن را مخالف منافع دانست.[۳]

شرکت به تعهدات عمل نکرد: محدود به خوزستان، عدم ساخت کارخانه در ایران، عدم پرداخت مالیات، عدم سهیم کردن ایران در شرکت‌های تابعه، و عدم مشارکت نمایندگان ایران. این تخلفات زمینه لغو را فراهم کرد.[۵]

لغو قرارداد و رویدادهای بعدی

در نوامبر ۱۹۳۲ میلادی (۵ آذر ۱۳۱۱ خورشیدی)، رضا شاه قرارداد را لغو کرد و مجلس تصویب نمود. انگلیس به جامعه ملل شکایت کرد. با وساطت، قرارداد ۱۹۳۳ میلادی (اردیبهشت ۱۳۱۲ خورشیدی) جایگزین شد.[۳]

تفاوت‌های قرارداد ۱۹۳۳ با دارسی

مدت دارسی تا سال ۱۹۶۱ (۲۸ سال باقی‌مانده) بود اما قرارداد ۱۹۳۳ آن را ۳۲ سال تمدید کرد. سهم ایران در دارسی ۱۶ درصد کل سود بود اما در قرارداد ۱۹۳۳، ۴ شیلینگ به ازای هر تن و ۲۰ درصد اضافه درآمد (حداقل ۷۵۰ هزار پوند) فقط از شرکت اصلی. قرارداد دارسی فقط خشکی را شامل می‌شد اما قرارداد ۱۹۳۳ آب‌های ساحلی را افزود. در قرارداد دارسی، دارایی‌ها بدون غرامت بازمی‌گشت اما در قرارداد ۱۹۳۳، ایران از حق اعراض کرد. در قرارداد ۱۹۳۳ امتیازات اضافی مانند معادن و راه‌آهن به انگلیس داد.[۶]

قرارداد ۱۹۳۳ موقعیت انگلیس را تحکیم کرد و ایران امتیازات ناچیزی گرفت. این زمینه‌ساز نهضت ملی شدن نفت در سال ۱۹۵۱ میلادی شد.[۲]

منابع:

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ دارسی امتیاز - دانشنامه جهان اسلام
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ امتیاز نفت دارسی، از نگاه اسناد موجود در مرکز اسناد وزارت امور خارجه - مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ ۳٫۳ دارسی، قرارداد - مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی
  4. ↑ امتيازنامه دارسی - تألیف دکتر عبدالحسین شیروی
  5. ↑ بررسی قرارداد نفت دارسی براساس اسناد نویافته - تألیف ناهید کشتمند و شمس‌الدین امرایی
  6. ↑ تفاوت‌های قرارداد 1933 با قرارداد دارسی - پژوهشکده تاریخ معاصر
برگرفته از «https://www.iran-pedia.org/w/index.php?title=کاربر:Khosro/صفحه_تمرین1&oldid=82673»