کاربر:Khosro/صفحه تمرین NOINDEX: تفاوت میان نسخه‌ها

از ایران پدیا
پرش به ناوبری پرش به جستجو
(اصلاح املا، اصلاح سجاوندی، اصلاح ارقام)
 
(۴۴۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
NOINDEX
[[پرونده:برای صفحه تمرین.jpg|بندانگشتی|1148x1148پیکسل]]'''محمدولی خان تنکابنی'''، (متولد ۱۲۶۴ هـ.ق، تنکابن - درگذشته ۲۷ شهریور ۱۳۰۵ هـش، )ملقب به سپهدار اعظم، یکی از دولتمردان برجسته دوران قاجار بود که در سال ۱۲۶۴ قمری در منطقه دوهزار تنکابن زاده شد. پدرش حبیب‌الله خان ساعدالدوله، از نوادگان محمدولی خان سرتیپ تنکابنی، بود و محمدولی تحت تربیت مادرش بزرگ شد. وی در دوازده سالگی به تهران آمد و به خدمت نظام درآمد، جایی که به سرعت به درجه سرتیپی رسید و لقب نصرالسلطنه را از [[ناصرالدین شاه]] دریافت کرد. او در سرکوب شورش ترکمن‌ها نقش داشت و حکومت استرآباد، گیلان و آذربایجان را بر عهده گرفت. همچنین، اداره ضرابخانه، وزارت مسکوکات و تلگرافخانه را مدیریت کرد و خدمات آبادانی در گیلان انجام داد.
{{جعبه زندگینامه| اندازه جعبه      =| عنوان            = علی شمخانی| نام              = علی شمخانی| تصویر            = علی شمخانی؛2.jpg| اندازه تصویر      = ۲۰۰px| عنوان تصویر      = علی شمخانی| زادروز            = ۶ مهر ۱۳۳۴| زادگاه            = اهواز، ایران| تاریخ مرگ        =| مکان مرگ          =|عرض جغرافیایی محل دفن=|طول جغرافیایی محل دفن=|latd=|latm=|lats=|latNS=N|longd=|longm=|longs=|longEW=E| محل زندگی        = اهواز (تا ۱۳۵۷)، تهران (از ۱۳۵۷)| ملیت              = ایرانی| نژاد              = عرب| تابعیت            = ایرانی| تحصیلات            =| دانشگاه          =| پیشه              = نظامی، سیاستمدار| سال‌های فعالیت    = ۱۳۵۷ - تاکنون| کارفرما          =| نهاد              = سپاه پاسداران، شورای عالی امنیت ملی| نماینده          =| شناخته‌شده برای    = فرماندهی سپاه خوزستان، وزارت دفاع، دبیر شورای عالی امنیت ملی| نقش‌های برجسته    = دبیر شورای عالی امنیت ملی (۱۳۹۲-۱۴۰۲)| سبک              =| تأثیرگذاران      = محسن رضایی| تأثیرپذیرفتگان    =| شهر خانگی        = اهواز| تلویزیون          =| لقب              =| حزب              =| جنبش              = انقلاب اسلامی| مخالفان          = اپوزیسیون، سازمان‌های حقوق بشری| هیئت              =| دین              = اسلام| مذهب              = شیعه| منصب              =| مکتب              =| آثار              =| خویشاوندان سرشناس =| فرزندان          =| جوایز            =| امضا              =| اندازه امضا      =| وبگاه            =| پانویس            =}}
'''علی شمخانی'''، (متولد ۶ مهر ۱۳۳۴، اهواز) عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام و مشاور سیاسی [[سید علی خامنه ای|علی خامنه‌ای]] است. شمخانی از دهه ۱۳۵۰ با فعالیت‌های ضد [[محمدرضا پهلوی|رژیم پهلوی]] آغاز به کار کرد و پس از [[انقلاب ضد سلطنتی|انقلاب ضدسلطنتی ۱۳۵۷]] به عضویت [[سپاه پاسداران انقلاب اسلامی|سپاه پاسداران]] درآمد. او در مناصب متعددی از جمله فرماندهی سپاه خوزستان، وزیر دفاع، و دبیر شورای عالی امنیت ملی خدمت کرده است. این بیوگرافی به بررسی سوابق نظامی و سیاسی علی شمخانی، نقشش در سرکوب اعتراضات مردمی، مسئولیت احتمالی در [[سقوط هواپیمای اوکراینی|ساقط کردن پرواز ۷۵۲ اوکراینی]]، و مسائل مرتبط با ثروت خانواده‌اش می‌پردازد.


یکی از جنبه‌های برجسته زندگی شمخانی، حضور فعال او در [[سرکوب در ایران|سرکوب اعتراضات مردمی]] در مقاطع مختلف از جمله [[اعتراضات دی‌ماه ۱۳۹۶|دی ۹۶]]، [[اعتراضات ۱۳۹۸ ایران|آبان ۹۸]]، و [[اعتراضات سراسری ۱۴۰۱ ایران|اعتراضات سراسری ۱۴۰۱]] است. منابع متعدد نشان می‌دهند که او به‌عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی، در تدوین سیاست‌های سرکوب و مدیریت بحران‌ها نقش کلیدی داشته است. سند محرمانه‌ای که در برخی منابع منتشر شده، به‌طور خاص به نقش او در کشتار سال ۹۸ اشاره دارد و او را به‌عنوان یکی از تصمیم‌گیرندگان اصلی معرفی می‌کند. این اقدامات با انتقادات گسترده مواجه شده و شمخانی را به‌عنوان چهره‌ای جنجالی در میان مخالفان رژیم مطرح کرده است.
در دوران [[محمد علی شاه|محمدعلی شاه]]، ابتدا مخالف [[جنبش مشروطه ایران|جنبش مشروطه]] بود و برای سرکوب مجاهدان تبریز اعزام شد، اما به دلیل اختلاف با [[عبدالمجید میرزا عین‌الدوله|عین‌الدوله]]، به مشروطه‌خواهان پیوست و رهبری نیروهای شمال را در فتح تهران بر عهده گرفت. در ۲۳ جمادی‌الآخره ۱۳۲۷ قمری، تهران فتح شد و محمدعلی شاه خلع گردید. سپهدار اعظم سپس ریاست وزرا و وزارت جنگ را عهده‌دار شد و در افتتاح مجلس دوم نقش داشت. او سه بار کابینه تشکیل داد و در ساماندهی امور مالی و نظامی کوشید، اما اختلافات داخلی منجر به استعفای وی گردید.


موضوع دیگر، ارتباط علی شمخانی با فاجعه ساقط شدن پرواز ۷۵۲ اوکراینی در دی ۱۳۹۸ است. گزارش‌ها حاکی از آن است که در زمان این حادثه، او به‌عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی، بخشی از ساختار تصمیم‌گیری بوده که به شلیک موشک به هواپیما منجر شد. اگرچه رژیم ایران ابتدا این رویداد را انکار کرد، اما بعدها مسئولیت آن را پذیرفت و آن را خطای انسانی خواند، که این موضوع همچنان محل مناقشه است.
پس از [[کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹]]، سپهدار اعظم زندانی شد و پس از آزادی، از سیاست کناره گرفت. مشکلات مالی ناشی از وام‌های بانکی و مالیات‌های جدید دولت [[رضاشاه پهلوی]]، املاک وسیع وی را تهدید کرد. او که بیش از هزار نوکر و سوار داشت، در نهایت نتوانست بدهی‌های خود را بپردازد و در ۲۷ شهریور ۱۳۰۵ شمسی، در سن هشتاد سالگی، با شلیک به شقیقه خود در زرگنده تهران به زندگی‌اش پایان داد. وصیت‌نامه‌اش بر سادگی تدفین تأکید داشت.


ثروت خانواده علی شمخانی نیز از دیگر محورهای است که مورد توجه قرار گرفته است. گزارش‌ها از دارایی‌های نجومی شامل املاک لوکس، شرکت‌های کشتیرانی، و معاملات نفتی حکایت دارند که به فرزندان و نزدیکان او نسبت داده می‌شود. اتهاماتی نظیر نقش برادرزاده‌اش در پروژه [[متروپل آبادان]] و توقیف کشتی‌های متعلق به پسرانش در هند، نشان‌دهنده شبکه گسترده‌ای از فساد مالی است که شمخانی در واکنش به آن‌ها، اتهامات را به «ستون پنجم» نسبت داده است.
سپهدار اعظم نمادی از فئودالیسم مشروطه‌خواه بود که از مخالف استبداد به حامی مشروطه تبدیل شد، اما فرصت‌طلبی‌اش در حفظ منافع شخصی برجسته بود. نقش وی در فتح تهران و تشکیل دولت‌های اولیه مشروطه، او را به یکی از چهره‌های کلیدی جنبش تبدیل کرد، هرچند دوران پایانی زندگی‌اش با فلاکت مالی همراه بود.<ref name=":0">[https://rch.ac.ir/article/Details/10536 تنکابنی محمدولی خان - دانشنامه جهان اسلام]</ref><ref name=":1">[https://javaherihosein.com/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D9%88%D9%84%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D9%86%DA%A9%D8%A7%D8%A8%D9%86%DB%8C-%D8%B3%D9%BE%D9%87%D8%B3%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D8%B9%D8%B8%D9%85-%D8%B3%DB%8C%D8%A7/ محمد ولی خان تنکابنی (سپهسالار اعظم) سیاستگزاران دوره ی قاجاریه - حسین جواهری]</ref><ref name=":2">[https://fararu.com/fa/news/666206/%D8%B4%D9%84%DB%8C%DA%A9-%D8%AF%D8%B1-%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D9%86%D8%AF%D9%87-%D9%85%D8%B1%DA%AF-%D8%AE%D9%88%D8%AF-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%B3%D8%AA-%D9%81%D8%A6%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%84-%D9%85%D8%B4%D8%B1%D9%88%D8%B7%D9%87-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%87 شلیک در زرگنده؛ مرگ خود‌خواستۀ فئودالِ مشروطه‌خواه - فرارو]</ref><ref name=":3">[https://iranvarjavand.ir/%d9%81%d8%a7%d8%aa%d8%ad-%d8%aa%d9%87%d8%b1%d8%a7%d9%86-%d9%86%d8%a7%d8%aa%d9%88%d8%a7%d9%86-%d8%a7%d8%b2-%d9%be%d8%b1%d8%af%d8%a7%d8%ae%d8%aa-%d8%a7%d9%86%d8%b9%d8%a7%d9%85-%d9%be%d8%b3%d8%aa%da%86/ فاتح تهران ناتوان از پرداخت انعام پستچی - ایران ورجاوند]</ref><ref name=":4">[https://www.rouydad24.ir/fa/news/384503/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D9%88%D9%84%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D9%BE%D9%87%D8%B3%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B1-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%AA%D8%B1%D8%A7%DA%98%DB%8C%DA%A9-%DB%8C%DA%A9-%D8%A7%D9%86%D9%82%D9%84%D8%A7%D8%A8%DB%8C-%D9%81%D8%B1%D8%B5%D8%AA%E2%80%8C%D8%B7%D9%84%D8%A8 محمدولی خان سپهسالار؛ پایان تراژیک یک انقلابی فرصت‌طلب! - رویداد۲۴]</ref><ref name=":5">[https://mazandaran.blogsky.com/98 سپهسالار محمد ولی خان تنکابنی - مازندران بام ایران]</ref>


در نهایت، حمله اسرائیل به منزل علی شمخانی در خرداد ۱۴۰۴ که به شدت زخمی شدن او منجر شد، از دیگر موضوعات مورد بررسی است. این رویداد، که منزل او را که به کاخ تشبیه شده بود هدف قرار داد، پرسش‌هایی درباره دلایل این حمله و نجات معجزه‌آسای او مطرح کرده است. این مقاله بر پایه منابع معتبر و مستند انجام شده و تلاش دارد تا با رویکردی بی‌طرفانه، واقعیت‌های موجود را منعکس کند.
== نسب خانوادگی و القاب ==
محمدولی خان از شاخه خلعت‌بری خاندان بزرگ تونی تنکابنی بود. جد اعلایش مرتضی‌قلی خان تونی (زنده در حدود ۱۲۰۰ قمری) از سرداران فتحعلی‌شاه بود و لقب «سپهدار» را اولین بار برای این خاندان به ارمغان آورد. پس از مرگ مرتضی‌قلی خان، پسرش محمدولی خان سرتیپ (جد مستقیم سپهدار اعظم) این لقب را به ارث برد و در جنگ هرات کشته شد. محمدولی خان تنکابنی در ابتدا در سال ۱۲۸۵ق، «نصرالسلطنه» خوانده شد، سپس در سال ۱۳۰۵ ق، «سپهدار»، بعد در سال ۱۳۱۵ق،«سپهدار اعظم»، در اواخر دوران قاجار در سال ۱۳۲۴ق،«سردار معظم» و سرانجام در سال ۱۳۲۷ق، «سپهسالار اعظم تنکابنی» نامیده شد.<ref name=":0" /><ref name=":1" />


== زادگاه و آغاز فعالیت‌های سیاسی ==
== زندگی اولیه و ورود به خدمت نظام ==
علی شمخانی در ۶ مهر ۱۳۳۴ در شهر اهواز، مرکز استان خوزستان، به دنیا آمد. او در خانواده‌ای عرب‌زبان رشد یافت که ریشه‌های فرهنگی و اجتماعی آن با جامعه محلی پیوند داشت. فعالیت‌های سیاسی او از دهه ۱۳۵۰ و در دوران رژیم پهلوی آغاز شد، زمانی که به دلیل مشارکت در جنبش‌های ضد حکومتی توسط [[ساواک]] دستگیر و زندانی شد. این دوره زندان، بستری برای آشنایی او با چهره‌هایی چون [[محسن رضایی]] و غلامعلی رشید فراهم کرد که بعدها به تشکیل گروه چریکی «منصورون» منجر شد. پس از پیروزی انقلاب ضدسلطنتی در سال ۱۳۵۷، شمخانی به سرعت به عضویت سپاه پاسداران درآمد و در سن ۲۴ سالگی به فرماندهی سپاه خوزستان منصوب شد، که نشان‌دهنده جایگاه زودهنگام او در ساختار نظامی جدید بود.<ref>[https://namnak.com/biography-of-ali-shamkhani.p107060 زندگینامه علی شمخانی - نم‌نمک]</ref>
محمدولی خان تنکابنی در سال ۱۲۶۴ قمری در منطقه دوهزار، ییلاق خاندان خلعت‌بری در کوهستان تنکابن، چشم به جهان گشود. پدر وی، حبیب‌الله خان ملقب به ساعدالدوله و بعدها ترخان سردار، فرزند محمدولی خان سرتیپ تنکابنی بود که در محاصره هرات کشته شد. از آنجایی که پدرش اغلب در تهران و در خدمت دربار بود، محمدولی تحت مراقبت مادرش پرورش یافت. در سن دوازده سالگی به تهران آمد و به خدمت نظام پیوست. در زمان صدارت [[میرزا حسین خان سپهسالار]]، درجه سرتیپی دریافت کرد و به فرمانروایی رشت و تنکابن رسید.  


== سوابق نظامی و سیاسی ==
در اواخر دهه ۱۲۹۰ قمری، هنگامی که ترکمن‌ها در شمال ایران آشوب به پا کردند، محمدولی خان مأمور برقراری امنیت شد و آنان را شکست داد. ناصرالدین شاه به پاس این خدمت، لقب نصرالسلطنه به وی اعطا کرد. سپس به درجه امیرتومانی رسید و حاکم استرآباد گردید. پس از مدتی به تهران بازگشت و اداره امور ضرابخانه و وزارت مسکوکات را بر عهده گرفت، اما به دلیل اتهام غش در سکه‌ها، از این منصب برکنار شد.<ref name=":0" /><ref name=":1" />  
علی شمخانی در طول دهه‌های پس از انقلاب، مناصب متعددی را در ساختار نظامی و سیاسی ایران بر عهده داشت. او ابتدا به‌عنوان فرمانده نیروی زمینی سپاه در [[جنگ ایران و عراق]] خدمت کرد و نقش مهمی در عملیات‌های نظامی ایفا نمود. در سال ۱۳۶۸، با انتصاب به وزارت سپاه در دولت [[میرحسین موسوی]]، وارد عرصه سیاسی شد. این منصب تا سال ۱۳۷۶ ادامه یافت و پس از آن، او به‌عنوان وزیر دفاع در کابینه‌های [[سید محمد خاتمی|محمد خاتمی]] از ۱۳۷۶ تا ۱۳۸۴ فعالیت کرد. در این دوره، او بر توسعه توان دفاعی ایران، به‌ویژه نیروی دریایی، تمرکز داشت. از سال ۱۳۹۲ تا ۱۴۰۲، شمخانی به‌عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی و نماینده خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی در این شورا ایفای نقش کرد، که یکی از کلیدی‌ترین جایگاه‌هایش در تصمیم‌گیری‌های کلان امنیتی بود.<ref>[https://photokade.com/%D8%A8%DB%8C%D9%88%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%81%DB%8C-%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%B4%D9%85%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D9%87%D9%85%D8%B3%D8%B1%D8%B4/ بیوگرافی علی شمخانی از سپاه تا ارتش و جنجال فرزندان - فتوکده]</ref>  


== نقش در سرکوب اعتراضات مردمی ==
== مناصب اداری در دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه ==
در ذیقعده ۱۳۱۷ قمری، محمدولی خان حاکم گیلان شد و طی چهار سال، خدمات رفاهی و آبادانی گسترده‌ای انجام داد، از جمله ساخت جاده‌ها و بهبود زیرساخت‌ها. در صفر ۱۳۲۲ قمری، والی آذربایجان گردید و پس از یک سال به تهران بازگشت. امتیاز اداره تلگرافخانه به وی واگذار شد و همزمان فرماندهی نیروهای نظامی مازندران، گیلان و قزوین را بر عهده داشت. در این دوره، لقب سپهدار اعظم دریافت کرد. وی در زمینه‌های اقتصادی نیز فعال بود و امتیاز استخراج معادن و اجاره گمرک‌ها را به دست آورد.


=== سرکوب اعتراضات دی ۹۶ ===
در دوران مظفرالدین شاه، محمدولی خان وزیر گمرک و خزانه شد و این مناصب را تا سال ۱۳۱۵ قمری حفظ کرد. او همچنین در سفر سوم مظفرالدین شاه به اروپا، برای تأمین هزینه‌ها به قفقاز رفت و لقب سردار معظم گرفت. عین‌الدوله، صدراعظم وقت، وی را وزیر پست و تلگراف و فرمانده توپخانه و فوج‌های قزوین، گیلان و مازندران کرد.<ref name=":1" />
علی شمخانی به‌عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی، در مدیریت بحران‌های اجتماعی نقش برجسته‌ای داشته است. در جریان [[اعتراضات دی‌ماه ۱۳۹۶]]، که به دلیل گرانی و شرایط اقتصادی آغاز شد، او به‌عنوان یکی از هماهنگ‌کنندگان اصلی سیاست‌های سرکوب شناخته شد. گزارش‌ها حاکی از آن است که او در جلسات امنیتی دستورالعمل‌هایی برای کنترل معترضان صادر کرد، که به کشته شدن چندین نفر منجر شد. این اقدامات نشان‌دهنده رویکرد سخت‌گیرانه او در مواجهه با نارضایتی‌های مردمی بود.<ref>[https://sarkoobgaran.com/%D8%A8%D8%A7%D8%B2%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%B4%D9%85%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%B1-%D9%88%D9%82%D8%AA-%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7%DB%8C/ بازخوانی نقش علی شمخانی دبیر وقت شورای امنیت رژیم در سرکوب مردم - سرکوبگران]</ref>  


=== کشتار آبان ۹۸ ===
=== زمین‌داری و ثروت عظیم فئودالی ===
در [[اعتراضات ۱۳۹۸ ایران|اعتراضات سراسری آبان ۹۸]]، که پس از افزایش قیمت بنزین شکل گرفت، شمخانی به‌عنوان یکی از تصمیم‌گیرندگان اصلی مطرح شد. سند محرمانه‌ای که توسط برخی منابع منتشر شده، او را به‌عنوان فردی معرفی می‌کند که در تدوین استراتژی سرکوب نقش داشت. این سند مدعی است که «شمخانی مستقیماً در صدور دستورات سرکوب شرکت داشت»، که نتیجه آن کشته شدن صدها نفر گزارش شده است. این رویداد، انتقادات شدیدی را علیه او به دنبال داشت.<ref name=":0">[https://iran-tc.com/2023/05/23/%D8%B3%D9%86%D8%AF-%D9%85%D8%AD%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%D9%87-%D9%83%D8%B4%D8%AA%D8%A7%D8%B1-%D9%A9%D9%A8-%D9%88-%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%B4%D9%85%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%89/ سند محرمانه (كشتار ٩٨ و نقش شمخانى) - شورای مدیریت گذار]</ref>  
سپهدار اعظم بزرگ‌ترین مالک شمال ایران به‌شمار می‌رفت و بیش از ۳۵۰ روستا و مزرعه در تنکابن، تالش، لنگرود، لاهیجان، رشت و استرآباد متعلق به او بود. جنگل‌های وسیع تنکابن، شیلات خزر، تجارت چای، برنج و ابریشم عمدتاً در دست وی و خاندانش بود. این املاک از طریق ارث پدری، خرید، غصب و امتیازات درباری گرد آمده بود و سالانه میلیون‌ها تومان درآمد داشت. همین ثروت عظیم بعدها باعث شد بانک‌های روس و سپس دولت ایران او را تحت فشار شدید مالی قرار دهند.<ref name=":0" /><ref name=":2" /><ref name=":3" />


=== اعتراضات پاییز ۱۴۰۱ ===
== نقش در جنبش مشروطه و دوران محمدعلی شاه ==
در پاییز ۱۴۰۱، با آغاز اعتراضات سراسری پس از مرگ [[مهسا امینی]]، علی شمخانی به‌عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی، در خط مقدم مدیریت بحران قرار گرفت. منابع گزارش داده‌اند که او در جلسات اضطراری، بر استفاده از نیروی نظامی برای سرکوب معترضان تأکید داشت. این رویکرد، که با کشته شدن ده‌ها نفر همراه بود، انتقادات بین‌المللی را به دنبال داشت و نام او را بار دیگر به‌عنوان یکی از عوامل اصلی سرکوب مطرح کرد.<ref name=":1">[https://old.iranintl.com/%D8%A7%D9%8A%D8%B1%D8%A7%D9%86/%D8%A7%D8%AE%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D8%B5%DB%8C-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AA%D8%B1%D9%86%D8%B4%D9%86%D8%A7%D9%84-%DA%AF%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D8%B4%DB%8C-%D8%A7%D8%B2-%D9%81%D8%B3%D8%A7%D8%AF-%D9%81%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86%D8%AF%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B3%D8%A7%D8%A8%D9%82-%D8%B3%D9%BE%D8%A7%D9%87-%D9%BE%D8%A7%D8%B3%D8%AF%D8%A7%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%85%D8%A7%D8%AA-%D9%86%D8%B8%D8%A7%D9%85-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82%D9%87 گزارشی از فساد فرماندهان سابق سپاه پاسداران و مقامات نظام در منطقه آزاد اروند - ایران اینترنشنال]</ref>
در آغاز جنبش مشروطه، سپهدار اعظم از هواداران دربار بود و در سرکوب متحصنین مسجد جامع تهران شرکت کرد، جایی که یک سید کشته شد. پس از ترور [[میرزا علی‌اصغر خان اتابک اعظم|اتابک]] در ۲۱ رجب ۱۳۲۵ قمری، وی به همراه ۶۱ تن دیگر از نخبگان درباری، نامه‌ای در حمایت از مشروطه به شاه و مجلس فرستاد. همزمان با شورش ترکمن‌ها، محمدعلی شاه وی را برای سرکوب آنان اعزام کرد و پس از ده ماه، آرامش را برقرار نمود.  


=== نقش در مدیریت اطلاعات و سرکوب ===
پس از به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه، سپهدار اعظم برای کمک به عین‌الدوله به آذربایجان رفت، اما به دلیل اختلاف، از همکاری خودداری کرد و با ارسال تلگراف به شاه، وی را به پذیرش مشروطه دعوت نمود. مجاهدان تبریزی پیشنهاد کردند به تنکابن برود و پرچم آزادی‌خواهی برافرازد. وی به شمال رفت و به مشروطه‌خواهان رشت پیوست. تلگراف علمای نجف در ۲۲ صفر ۱۳۲۷ قمری، وی را به حمایت از تبریزیان فراخواند.  
علی شمخانی در کنار سرکوب مستقیم، بر مدیریت اطلاعات و تبلیغات نیز نظارت داشت. گزارش‌ها نشان می‌دهد که او در زمان اعتراضات، بر گسترش پروپاگاندا برای توجیه اقدامات سرکوبگرانه تأکید کرد. این استراتژی شامل پخش اخبار جعلی برای کاهش حمایت عمومی از معترضان بود، که به پیچیدگی بحران افزود.<ref name=":2">[https://iranwire.com/fa/features/47557/ شمخانی، صادقی و آبان ۹۸؛ روایت‌هایی که دیر افشا می‌شوند - ایران وایر]</ref>


=== فشارهای بین‌المللی ===
محمدولی تنکابنی (سپهدار اعظم) به سمت قزوین حرکت کرد و بدون جنگ آن را تصرف نمود. دیپلمات‌های روسی و انگلیسی کوشیدند مانع شوند، اما وی بر اطاعت از علما تأکید کرد. پیشنهادهایی برای صلح به شاه داد، اما رد شد. سرانجام در ۲۳ جمادی‌الآخره ۱۳۲۷ قمری، نیروهای وی به همراه بختیاری‌ها تهران را فتح کردند.  
سرکوب‌های تحت رهبری علی شمخانی، به‌ویژه در آبان ۹۸ و پاییز ۱۴۰۱، واکنش‌های بین‌المللی را برانگیخت. دادگستر به نقل از سازمان‌های حقوق بشری گزارش داده که «شمخانی به دلیل نقشش در کشتار معترضان، در لیست سیاه قرار گرفته است». این فشارها، او را به یکی از اهداف تحریم‌های غربی تبدیل کرده است.<ref name=":3">[https://spreadingjustice.org/fa/individual-violator/sj36993/ علی شمخانی - دادگستر]</ref>


=== همکاری با نهادهای امنیتی ===
=== روابط پیچیده با روس و انگلیس ===
علی شمخانی در سرکوب اعتراضات، همکاری نزدیکی با نهادهای امنیتی مانند اطلاعات سپاه داشت. او با قرار دادن اطلاعات سپاه پاسداران در دست خامنه‌ای، نفوذ خود را بر سرکوب‌ها افزایش داد. این همکاری، به هماهنگی بیشتر میان نیروهای نظامی و اطلاعاتی برای سرکوب منجر شد، که نمونه بارز آن در آبان ۹۸ دیده می‌شود.<ref name=":4">[https://www.radiozamaneh.com/765863/ شمخانی: مرد کودتاهای خیالی و کسی که «اطلاعات سپاه» را در دست خامنه‌ای گذاشت - رادیو زمانه]</ref>  
در مسیر فتح تهران، دولت روسیه ابتدا از سپهدار اعظم حمایت ضمنی کرد اما پس از فتح پایتخت، کنسول روسیه در رشت او را تهدید به قطع کمک کرد. انگلیس نیز ابتدا بی‌طرف بود ولی پس از قرارداد ۱۹۰۷ و تقسیم ایران، با نفوذ سپهدار در گیلان مخالفت کرد و در سال‌های ۱۹۱۱–۱۹۱۲ چندین بار از لندن و تهران به او اخطار داد که از سیاست کنار برود. این فشار دو قدرت خارجی نقش مهمی در انزوای سیاسی بعدی وی داشت.<ref name=":0" /><ref name=":1" /><ref name=":4" />


=== پیامدهای داخلی ===
== نخست‌وزیری و فعالیت‌های پس از فتح تهران ==
سرکوب‌های تحت نظارت شمخانی، به افزایش شکاف میان مردم و حاکمیت منجر شد. سند منتشرشده به نقل از شاهدان عینی می‌نویسد که علی شمخانی با دستوراتش، اعتماد مردم را از دست داد. این موضوع، نارضایتی‌های داخلی را تشدید کرد و او را به یکی از اهداف اصلی اعتراضات تبدیل نمود.<ref name=":0" />
پس از فتح تهران و خلع محمدعلی شاه، سپهدار اعظم ریاست وزرا و وزارت جنگ را بر عهده گرفت. مجلس دوم در اول ذیقعده ۱۳۲۷ قمری افتتاح شد و به وی رأی اعتماد داد. مجلس از [[ستارخان]]، [[باقر خان|باقرخان]]، سپهدار و [[سردار اسعد بختیاری|سردار اسعد]] تجلیل کرد. وی به حزب اعتدالیون پیوست که اکثریت کرسی‌ها را کسب کرد. (رهبر فکری این حزب [[سید محمد طباطبایی|سید محمد طباطبایى]] بود. [[سید عبدالله بهبهانی]]، على‌محمد دولت‌آبادى، صدرالعلما، محمدعلیخان نصرت‌السلطان، مرتضى قلی‌خان نائینى، ذکاالملک، معتمدخاقان، محمدتقى بنکدار، محمدتقى رزاز از دیگر چهره های برجسته آن بودند.) محمدولی خان تنکابنی س از یک سال استعفا داد، اما در ۹ ربیع‌الاول ۱۳۲۹ قمری دوباره نخست‌وزیر شد. هیئت مالی آمریکایی به ریاست مورگان شوستر برای ساماندهی اقتصاد آمد.  


== ارتباط با ساقط شدن پرواز ۷۵۲ اوکراینی ==
در کابینه اول، سپهدار اعظم وزیر جنگ بود و برنامه‌هایی برای اصلاح ارتش و شهربانی ارائه داد. کابینه سه بار ترمیم شد. اختلاف با مجلس بر سر بودجه وزارت جنگ منجر به ترک تهران توسط وی گردید، اما بازگشت و ادامه داد.<ref name=":0" /><ref name=":1" /> 


=== زمینه‌های حادثه ===
سپهدار اعظم دشمن [[نهضت جنگل|جنبش جنگل]] بود و نیروهایی برای سرکوب آن فرستاد.<ref name=":5" />  
در شامگاه ۱۸ دی ۱۳۹۸، پرواز ۷۵۲ اوکراینی توسط پدافند هوایی رژیم ایران ساقط شد که منجر به کشته شدن تمامی ۱۷۶ سرنشین آن شد. در آن زمان، شمخانی به‌عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی، بخشی از ساختار تصمیم‌گیری در شرایط بحرانی بود که این رویداد رخ داد. گزارش‌ها نشان می‌دهند که تنش‌های منطقه‌ای با آمریکا، به‌ویژه پس از ترور [[قاسم سلیمانی]]، شرایطی را ایجاد کرد که خطای انسانی به این فاجعه منجر شد.<ref name=":5">[https://www.radiofarda.com/a/31645146.html مسببان اصلی شلیک به پرواز ۷۵۲ چه کسانی بودند؟ - رادیو فردا] 2</ref>  


=== مسئولیت و واکنش‌ها ===
== کابینه سوم و اختلافات نهایی ==
اگرچه رژیم ایران ابتدا مسئولیت این حادثه را انکار کرد، اما پس از فشارهای بین‌المللی، آن را «خطای انسانی» اعلام کرد. برخی منابع، از جمله صدای آمریکا، به نقش شمخانی در مدیریت بحران اشاره کرده‌اند و مدعی‌اند که او در عدم شفافیت اولیه دخیل بوده است. این موضوع، اعتبار او را در عرصه بین‌المللی تحت‌الشعاع قرار داد.<ref name=":6">[https://ir.voanews.com/a/irans-shamkhani-about-to-resign-after-failing-to-control-the-protests/6841313.html سرگیجه در دستگاه‌های امنیتی جمهوری اسلامی در میانه اعتراضات سراسری - صدای آمریکا]</ref>  
سومین دوره نخست‌وزیری سپهدار اعظم از شعبان ۱۳۳۰ تا ذیقعده ۱۳۳۰ قمری (تقریباً چهار ماه) طول کشید. در این کابینه، [[میرزاحسن خان وثوق‌الدوله|وثوق‌الدوله]] وزیر خارجه و ناظم‌الدوله وزیر مالیه بودند. اختلاف شدید بر سر [[قرارداد ۱۹۱۹]] و نیز عزل مورگان شوستر باعث شد اکثریت مجلس به کابینه رأی عدم اعتماد دهد و سپهدار در ذیقعده ۱۳۳۰ قمری برای همیشه استعفا کند و از سیاست کنار برود.<ref name=":0" /><ref name=":1" />


=== تحقیقات و تبعات بین‌المللی ===
== دوران پهلوی و مشکلات مالی ==
پس از پذیرش مسئولیت توسط رژیم ایران، تحقیقات بین‌المللی از سوی اوکراین و کانادا آغاز شد که علی شمخانی را به‌عنوان یکی از مقامات مسئول در زنجیره فرماندهی مورد سؤال قرار داد. گزارش‌ها حاکی از آن است که عدم شفافیت اولیه از سوی شورای عالی امنیت ملی، که علی شمخانی هدایت آن را بر عهده داشت، به پیچیدگی‌های حقوقی این پرونده افزوده است. این موضوع، تحریم‌های جدیدی علیه او و دیگر مقامات را به دنبال داشت.<ref name=":5" />
پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ شمسی، سپهدار اعظم به همراه دیگر رجال قاجاری زندانی شد و صد روز در حبس ماند. پس از آزادی، از سیاست کناره گرفت. املاک وی در رهن بانک استقراضی روس بود و پس از انتقال به وزارت مالیه ایران، ضبط شد. دولت پهلوی مالیات بر املاک وضع کرد و رضاشاه درخواست تجدیدنظر وی را رد کرد.  


== ثروت و اتهامات فساد مالی ==
سپهدار که بیش از هزار نوکر داشت، نتوانست بدهی‌ها را بپردازد و حتی انعام پستچی را نداد.<ref name=":2" /><ref name=":3" />


=== دارایی‌های نجومی خانواده ===
== جزئیات دقیق خودکشی، وصیت‌نامه و دفن ==
علی شمخانی و خانواده‌اش به داشتن ثروت هنگفتی متهم شده‌اند که از منابع عمومی ایران تأمین شده است. گزارش‌ها از مالکیت املاک لوکس در تهران و مناطق آزاد، از جمله منطقه اروند، حکایت دارند. سایت اپک تایمز به نقل از منابع غیررسمی اعلام کرده که خانواده‌ی علی شمخانی با استفاده از موقعیت او، به امپراتوری اقتصادی دست یافته‌اند. این دارایی‌ها شامل شرکت‌های کشتیرانی و معاملات نفتی است که به فرزندان و نزدیکان او نسبت داده می‌شود.<ref>[https://persianepochtimes.com/corruption-in-the-ali-shamkhani-family-from-astronomical-properties-to-arms-trading-and-oil-sales/ ابعاد فساد در خانواده علی شمخانی، از املاک نجومی تا تجارت اسلحه و فروش نفت - اپک تایمز]</ref>  
سپهدار اعظم صبح روز چهارشنبه ۲۷ شهریور ۱۳۰۵ شمسی (مطابق با ۲۵ شعبان ۱۳۴۵ قمری) در عمارت زرگنده شمیران، با تپانچه شخصی به شقیقه راست خود شلیک کرد و بلافاصله درگذشت. در وصیت‌نامه دست‌نویسش خطاب به پسرش امیر اسعد نوشت بود: <blockquote>«امیر اسعد. فوری نعش مرا بفرستید امامزاده (امامزاده صالح شمیران) بشورند و پیش پسرم دفن کنند. البته همین الان اقدام بشود. دیگر برای بنده تشریفات و گریه پس از هشتاد و چند سال عمر لازم ندارد.» </blockquote>بیت معروفی که سپهدار اعظم مدام زمزمه می‌کرد این بود: <blockquote>«مرا عار باشد از این زندگی / که سالار باشم کنم بندگی».<ref name=":5" /> </blockquote>پیکر محمدولی خان تنکابنی سپهدار اعظم، همان روز در امامزاده صالح تجریش، در کنار قبر پسرش به خاک سپرده شد و از طرف‌ دولت‌ در مسجد شاه‌ مجلس‌ ترحیم‌ بر گزار شد به خاک سپرده شد.<ref name=":0" />  


=== نقش در پروژه‌های جنجالی ===
سپهدار اعظم نمادی از فرصت‌طلبی بود که از مخالف مشروطه به فاتح تهران تبدیل شد، اما پایان تراژیکی داشت.<ref name=":4" />  
یکی از اتهامات مطرح‌شده، ارتباط برادرزاده شمخانی با پروژه متروپل آبادان است که به دلیل ساخت‌وساز غیراستاندارد فرو ریخت و ده‌ها کشته بر جای گذاشت. همچنین، توقیف کشتی‌های متعلق به پسرانش در هند به دلیل تحریم‌ها، بحث‌هایی درباره فعالیت‌های تجاری غیرقانونی او برانگیخت. شمخانی این اتهامات را به «ستون پنجم» نسبت داده و هرگونه ارتباط را رد کرده است.<ref name=":7">[https://www.rfi.fr/fa/%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86/20220220-%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%B4%D9%85%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A7%D9%81%D8%B4%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AA%D9%88%D9%82%DB%8C%D9%81-%DA%A9%D8%B4%D8%AA%DB%8C-%D9%BE%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D9%86%D8%B4-%D8%AF%D8%B1-%D9%87%D9%86%D8%AF-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D9%87-%D8%B3%D8%AA%D9%88%D9%86-%D9%BE%D9%86%D8%AC%D9%85-%D9%86%D8%B3%D8%A8%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%D8%AF علی شمخانی افشای ماجرای توقیف کشتی پسرانش در هند را به «ستون‌پنجم» نسبت داد - آر.اف.ای]</ref>  


=== واکنش‌ها و دفاعیه‌ها ===
== منابع: ==
انتشار گزارش‌هایی درباره فساد خانواده شمخانی، واکنش‌های متفاوتی را در پی داشت. سایت ریوداد۲۴، که وابسته به رسانه‌های حکومتی است، به نقل از افکار عمومی نوشته که «ثروت افسانه‌ای خانواده شمخانی زیر ذره‌بین قرار گرفته است». شمخانی در مقابل، این اتهامات را به تبلیغات دشمن نسبت داد و مدعی شد که هدفش تخریب جایگاه اوست.<ref>[https://www.rouydad24.ir/fa/news/185103/%D8%AB%D8%B1%D9%88%D8%AA-%D8%A7%D9%81%D8%B3%D8%A7%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D8%A7%DB%8C-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%B1-%D8%B4%D9%88%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C-%D8%A7%D9%85%D9%86%DB%8C%D8%AA-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D8%B2%DB%8C%D8%B1-%D8%B0%D8%B1%D9%87-%D8%A8%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D9%81%DA%A9%D8%A7%D8%B1-%D8%B9%D9%85%D9%88%D9%85%DB%8C-%D9%85%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%AD%D8%A7%D8%B4%DB%8C%D9%87%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8C-%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%B4%D9%85%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%8C-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA ثروت افسانه‌ای خانواده دبیر شورای عالی امنیت ملی زیر ذره بین افکار عمومی! - رویداد۲۴]</ref>
 
=== شبکه‌های اقتصادی ===
شبکه اقتصادی شمخانی فراتر از ایران گسترش یافته و شامل معاملات نفتی و تجارت اسلحه است. گزارش ایران آزادی به فعالیت‌های تجاری فرزندان او در خارج از کشور اشاره دارد و آن را نتیجه سوءاستفاده از منصب پدر می‌داند. این شبکه، که به امپراتوری ثروت تعبیر شده، یکی از نقاط ضعف اصلی او در برابر انتقادات محسوب می‌شود.<ref>[https://iranfreedom.net/%d8%b9%d9%84%db%8c-%d8%b4%d9%85%d8%ae%d8%a7%d9%86%db%8c-%d8%a7%d8%b2-%d8%b4%d8%a7%da%af%d8%b1%d8%af-%d8%af%d9%88%da%86%d8%b1%d8%ae%d9%87%d8%b3%d8%a7%d8%b2%db%8c-%d8%aa%d8%a7-%d9%85%d8%a7/ علی شمخانی از شاگرد دوچرخه‌سازی تا مافیای نفت و امپراتوری ثروت - ایران آزادی]</ref>
 
=== پرونده‌های قضایی و بین‌المللی ===
فعالیت‌های اقتصادی خانواده شمخانی به سطح بین‌المللی کشیده شده است. توقیف کشتی‌های متعلق به پسرانش در هند، که به دلیل نقض تحریم‌ها رخ داد، به بررسی‌های قضایی منجر شد.آر.اف. ای گزارش داده که:<blockquote>«این ماجرا، شبکه مالی شمخانی را زیر ذره‌بین نهادهای بین‌المللی قرار داده است»<ref name=":7" /> </blockquote>
 
=== اتهامات در منطقه آزاد اروند ===
گزارش برخی منابع از فساد فرماندهان سابق سپاه، از جمله شمخانی، در منطقه آزاد اروند پرده برداشته است. این منطقه به‌عنوان مرکز فعالیت‌های اقتصادی غیرشفاف شناخته می‌شود، و شمخانی به دلیل نقشش در واگذاری املاک به نزدیکانش مورد انتقاد قرار گرفته است.<ref name=":1" />
 
== حمله اسرائیل و پیامدهای آن ==
 
=== جزئیات حمله ===
در خرداد ۱۴۰۴، در جریان [[حمله ۱۳ژوئن اسرائیل به ایران|حمله اسرائیل به ایران]]، منزلی متعلق به علی شمخانی در تهران هدف حمله هوایی اسرائیل قرار گرفت. این ساختمان، که به کاخ تشبیه شده بود، به دلیل دارایی‌های لوکس و وسعتش جلب توجه کرده بود. گزارش‌ها حاکی از آن است که شمخانی در این حمله زخمی شد، اما جان سالم به در برد. این رویداد به‌عنوان پاسخی به اقدامات نظامی رژیم ایران در منطقه تفسیر شده است.<ref name=":8">[https://farsikhabar.com/%DA%86%D9%87-%DA%A9%D8%B3%DB%8C-%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%B4%D9%85%D8%AE%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%B1%D8%A7-%D9%86%D8%AC%D8%A7%D8%AA-%D8%AF%D8%A7%D8%AF%D8%9F-%D9%88-%DA%86%D8%B1%D8%A7-%D8%A7%D9%88-%D9%85/ چه کسی علی شمخانی را نجات داد؟ و چرا او مانند سلامی کشته نشد؟ - فارسی خبر]</ref>
 
=== شایعات و تحلیل‌ها ===
پس از این حمله، شایعاتی درباره نجات معجزه‌آسای او و نقش محافظانش مطرح شد. برخی منابع مدعی‌اند که «کسی او را نجات داد»، اما جزئیات مشخصی ارائه نشده است. این موضوع، همراه با سؤالاتی درباره چرایی هدف قرار گرفتن منزل او، به بحث‌های گسترده در رسانه‌ها دامن زده است.<ref name=":8" />
 
=== بررسی سیاسی حمله ===
حمله اسرائیل به منزل شمخانی، به‌عنوان بخشی از استراتژی نظامی علیه مقامات ارشد ایران تفسیر شده است. این رویداد، که در بحبوحه تنش‌های منطقه‌ای رخ داد، پرسش‌هایی درباره هدف‌گیری دقیق اسرائیل و اطلاعات آن‌ها از دارایی‌های شمخانی مطرح کرده است.<ref name=":1" />
 
== بررسی جایگاه و تأثیرات سیاسی ==
 
=== نفوذ در ساختار قدرت ===
علی شمخانی از دهه ۱۳۶۰ به‌عنوان یکی از چهره‌های تأثیرگذار در ساختار نظامی و امنیتی ایران شناخته شده است. حضور او در مناصب کلیدی مانند وزارت دفاع و دبیر شورای عالی امنیت ملی، او را به یکی از حلقه‌های نزدیک به رهبر جمهوری اسلامی تبدیل کرد. این نفوذ، به‌ویژه در زمان بحران‌ها، او را به بازیگری اصلی در سیاست‌گذاری‌های امنیتی تبدیل کرده است.<ref>[https://www.radiofarda.com/a/f9-washingtonpost-ignatius-shamkhani-iran/26683516.html «شمخانی چه نقش سیاسی در ایران دارد» - رادیو فردا]</ref>
 
=== انزوای سیاسی پس از اعتراضات ===
با وجود جایگاه بلندپایه شمخانی، اعتراضات گسترده و افشاگری‌ها درباره نقش او در سرکوب و فساد، به کاهش اعتبار سیاسی او منجر شده است. گزارش صدای آمریکا به نقل از منابع داخلی اشاره دارد که «شمخانی پس از ناتوانی در کنترل اعتراضات، در معرض استعفاست»، که نشان‌دهنده فشارهای داخلی بر اوست.<ref name=":6" />
 
=== تأثیر بر سیاست امنیتی ===
شمخانی با تکیه بر جایگاهش در شورای عالی امنیت ملی، سیاست‌های امنیتی ایران را در برابر تهدیدات خارجی و داخلی شکل داد. گزارش‌ها نشان می‌دهد که او «اطلاعات سپاه را به دست رهبر داد»، که این اقدام، نفوذ او را در ساختار اطلاعاتی تقویت کرد، اما در عین حال او را به هدف انتقادات داخلی و خارجی تبدیل نمود.<ref name=":4" />
 
=== چالش‌های پیش رو ===
با افزایش فشارهای بین‌المللی و داخلی، جایگاه شمخانی در معرض تهدید قرار گرفته است. منابع مانند ایران وایر اشاره دارند که «او در میانه اعتراضات سراسری دچار سرگیجه سیاسی شده»، که می‌تواند به کاهش نفوذ او در آینده منجر شود.<ref name=":2" />
 
=== نقش در کودتاهای خیالی ===
شمخانی به دلیل مدیریت بحران‌ها، به «مرد کودتاهای خیالی» معروف شده است. او با ایجاد سناریوهای امنیتی، به تثبیت قدرت خامنه‌ای کمک کرد، که این رویکرد، او را به ابزاری در دست نهادهای بالا دستی تبدیل نمود.<ref name=":4" />
 
=== تأثیر بر روابط خارجی ===
نقش شمخانی در سیاست خارجی، به‌ویژه در تنش با اسرائیل و آمریکا، قابل توجه است. حمله اسرائیل به منزل او، که به زخمی شدنش منجر شد، نشان‌دهنده جایگاه او به‌عنوان هدفی استراتژیک است. این رویداد، روابط رژیم ایران با غرب را بیش از پیش پیچیده کرده است.<ref name=":2" />
 
== بررسی جایگاه اجتماعی و تاریخی ==
 
=== دیدگاه‌ها و انتقادات ===
علی شمخانی به‌عنوان چهره‌ای جنجالی، در میان مخالفان رژیم به «پاسدار تروریست» شهرت یافته است. منتقدان او را به دلیل نقش در سرکوب و فساد محکوم می‌کنند، در حالی که حامیانش او را مدیری کارآمد در زمان بحران‌ها می‌دانند. این دوگانگی، جایگاه او را در تاریخ معاصر ایران پیچیده کرده است.<ref name=":2" />
 
=== میراث و آینده ===
میراث شمخانی به احتمال زیاد با حوادثی مانند ساقط شدن پرواز ۷۵۲ و سرکوب اعتراضات گره خورده است. با وجود زخمی شدن در حمله اسرائیل، آینده سیاسی او به شدت به تحولات داخلی و بین‌المللی بستگی دارد، که هنوز نامعلوم است.<ref name=":8" />
 
=== جایگاه در میان حامیان و مخالفان ===
شمخانی در میان حامیان رژیم به‌عنوان مدیری قاطع شناخته می‌شود، اما مخالفان او را «مردی با دستان خونین» توصیف می‌کنند. این دوگانگی، او را به شخصیتی بحث‌برانگیز در تاریخ معاصر ایران تبدیل کرده است.<ref name=":3" />
 
=== میراث احتمالی ===
میراث احتمالی شمخانی ممکن است با حوادثی مانند سرکوب اعتراضات و فساد مالی گره بخورد. با این حال، بقای او پس از حمله اسرائیل، پرسش‌هایی درباره امنیت شخصی و حمایت‌های پشت پرده او مطرح کرده است، که هنوز بدون پاسخ مانده است.<ref name=":8" />
 
== منابع ==

نسخهٔ کنونی تا ‏۸ دسامبر ۲۰۲۵، ساعت ۲۱:۵۲

برای صفحه تمرین.jpg

محمدولی خان تنکابنی، (متولد ۱۲۶۴ هـ.ق، تنکابن - درگذشته ۲۷ شهریور ۱۳۰۵ هـش، )ملقب به سپهدار اعظم، یکی از دولتمردان برجسته دوران قاجار بود که در سال ۱۲۶۴ قمری در منطقه دوهزار تنکابن زاده شد. پدرش حبیب‌الله خان ساعدالدوله، از نوادگان محمدولی خان سرتیپ تنکابنی، بود و محمدولی تحت تربیت مادرش بزرگ شد. وی در دوازده سالگی به تهران آمد و به خدمت نظام درآمد، جایی که به سرعت به درجه سرتیپی رسید و لقب نصرالسلطنه را از ناصرالدین شاه دریافت کرد. او در سرکوب شورش ترکمن‌ها نقش داشت و حکومت استرآباد، گیلان و آذربایجان را بر عهده گرفت. همچنین، اداره ضرابخانه، وزارت مسکوکات و تلگرافخانه را مدیریت کرد و خدمات آبادانی در گیلان انجام داد.

در دوران محمدعلی شاه، ابتدا مخالف جنبش مشروطه بود و برای سرکوب مجاهدان تبریز اعزام شد، اما به دلیل اختلاف با عین‌الدوله، به مشروطه‌خواهان پیوست و رهبری نیروهای شمال را در فتح تهران بر عهده گرفت. در ۲۳ جمادی‌الآخره ۱۳۲۷ قمری، تهران فتح شد و محمدعلی شاه خلع گردید. سپهدار اعظم سپس ریاست وزرا و وزارت جنگ را عهده‌دار شد و در افتتاح مجلس دوم نقش داشت. او سه بار کابینه تشکیل داد و در ساماندهی امور مالی و نظامی کوشید، اما اختلافات داخلی منجر به استعفای وی گردید.

پس از کودتای ۳ اسفند ۱۲۹۹، سپهدار اعظم زندانی شد و پس از آزادی، از سیاست کناره گرفت. مشکلات مالی ناشی از وام‌های بانکی و مالیات‌های جدید دولت رضاشاه پهلوی، املاک وسیع وی را تهدید کرد. او که بیش از هزار نوکر و سوار داشت، در نهایت نتوانست بدهی‌های خود را بپردازد و در ۲۷ شهریور ۱۳۰۵ شمسی، در سن هشتاد سالگی، با شلیک به شقیقه خود در زرگنده تهران به زندگی‌اش پایان داد. وصیت‌نامه‌اش بر سادگی تدفین تأکید داشت.

سپهدار اعظم نمادی از فئودالیسم مشروطه‌خواه بود که از مخالف استبداد به حامی مشروطه تبدیل شد، اما فرصت‌طلبی‌اش در حفظ منافع شخصی برجسته بود. نقش وی در فتح تهران و تشکیل دولت‌های اولیه مشروطه، او را به یکی از چهره‌های کلیدی جنبش تبدیل کرد، هرچند دوران پایانی زندگی‌اش با فلاکت مالی همراه بود.[۱][۲][۳][۴][۵][۶]

نسب خانوادگی و القاب

محمدولی خان از شاخه خلعت‌بری خاندان بزرگ تونی تنکابنی بود. جد اعلایش مرتضی‌قلی خان تونی (زنده در حدود ۱۲۰۰ قمری) از سرداران فتحعلی‌شاه بود و لقب «سپهدار» را اولین بار برای این خاندان به ارمغان آورد. پس از مرگ مرتضی‌قلی خان، پسرش محمدولی خان سرتیپ (جد مستقیم سپهدار اعظم) این لقب را به ارث برد و در جنگ هرات کشته شد. محمدولی خان تنکابنی در ابتدا در سال ۱۲۸۵ق، «نصرالسلطنه» خوانده شد، سپس در سال ۱۳۰۵ ق، «سپهدار»، بعد در سال ۱۳۱۵ق،«سپهدار اعظم»، در اواخر دوران قاجار در سال ۱۳۲۴ق،«سردار معظم» و سرانجام در سال ۱۳۲۷ق، «سپهسالار اعظم تنکابنی» نامیده شد.[۱][۲]

زندگی اولیه و ورود به خدمت نظام

محمدولی خان تنکابنی در سال ۱۲۶۴ قمری در منطقه دوهزار، ییلاق خاندان خلعت‌بری در کوهستان تنکابن، چشم به جهان گشود. پدر وی، حبیب‌الله خان ملقب به ساعدالدوله و بعدها ترخان سردار، فرزند محمدولی خان سرتیپ تنکابنی بود که در محاصره هرات کشته شد. از آنجایی که پدرش اغلب در تهران و در خدمت دربار بود، محمدولی تحت مراقبت مادرش پرورش یافت. در سن دوازده سالگی به تهران آمد و به خدمت نظام پیوست. در زمان صدارت میرزا حسین خان سپهسالار، درجه سرتیپی دریافت کرد و به فرمانروایی رشت و تنکابن رسید.

در اواخر دهه ۱۲۹۰ قمری، هنگامی که ترکمن‌ها در شمال ایران آشوب به پا کردند، محمدولی خان مأمور برقراری امنیت شد و آنان را شکست داد. ناصرالدین شاه به پاس این خدمت، لقب نصرالسلطنه به وی اعطا کرد. سپس به درجه امیرتومانی رسید و حاکم استرآباد گردید. پس از مدتی به تهران بازگشت و اداره امور ضرابخانه و وزارت مسکوکات را بر عهده گرفت، اما به دلیل اتهام غش در سکه‌ها، از این منصب برکنار شد.[۱][۲]

مناصب اداری در دوران ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه

در ذیقعده ۱۳۱۷ قمری، محمدولی خان حاکم گیلان شد و طی چهار سال، خدمات رفاهی و آبادانی گسترده‌ای انجام داد، از جمله ساخت جاده‌ها و بهبود زیرساخت‌ها. در صفر ۱۳۲۲ قمری، والی آذربایجان گردید و پس از یک سال به تهران بازگشت. امتیاز اداره تلگرافخانه به وی واگذار شد و همزمان فرماندهی نیروهای نظامی مازندران، گیلان و قزوین را بر عهده داشت. در این دوره، لقب سپهدار اعظم دریافت کرد. وی در زمینه‌های اقتصادی نیز فعال بود و امتیاز استخراج معادن و اجاره گمرک‌ها را به دست آورد.

در دوران مظفرالدین شاه، محمدولی خان وزیر گمرک و خزانه شد و این مناصب را تا سال ۱۳۱۵ قمری حفظ کرد. او همچنین در سفر سوم مظفرالدین شاه به اروپا، برای تأمین هزینه‌ها به قفقاز رفت و لقب سردار معظم گرفت. عین‌الدوله، صدراعظم وقت، وی را وزیر پست و تلگراف و فرمانده توپخانه و فوج‌های قزوین، گیلان و مازندران کرد.[۲]

زمین‌داری و ثروت عظیم فئودالی

سپهدار اعظم بزرگ‌ترین مالک شمال ایران به‌شمار می‌رفت و بیش از ۳۵۰ روستا و مزرعه در تنکابن، تالش، لنگرود، لاهیجان، رشت و استرآباد متعلق به او بود. جنگل‌های وسیع تنکابن، شیلات خزر، تجارت چای، برنج و ابریشم عمدتاً در دست وی و خاندانش بود. این املاک از طریق ارث پدری، خرید، غصب و امتیازات درباری گرد آمده بود و سالانه میلیون‌ها تومان درآمد داشت. همین ثروت عظیم بعدها باعث شد بانک‌های روس و سپس دولت ایران او را تحت فشار شدید مالی قرار دهند.[۱][۳][۴]

نقش در جنبش مشروطه و دوران محمدعلی شاه

در آغاز جنبش مشروطه، سپهدار اعظم از هواداران دربار بود و در سرکوب متحصنین مسجد جامع تهران شرکت کرد، جایی که یک سید کشته شد. پس از ترور اتابک در ۲۱ رجب ۱۳۲۵ قمری، وی به همراه ۶۱ تن دیگر از نخبگان درباری، نامه‌ای در حمایت از مشروطه به شاه و مجلس فرستاد. همزمان با شورش ترکمن‌ها، محمدعلی شاه وی را برای سرکوب آنان اعزام کرد و پس از ده ماه، آرامش را برقرار نمود.

پس از به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه، سپهدار اعظم برای کمک به عین‌الدوله به آذربایجان رفت، اما به دلیل اختلاف، از همکاری خودداری کرد و با ارسال تلگراف به شاه، وی را به پذیرش مشروطه دعوت نمود. مجاهدان تبریزی پیشنهاد کردند به تنکابن برود و پرچم آزادی‌خواهی برافرازد. وی به شمال رفت و به مشروطه‌خواهان رشت پیوست. تلگراف علمای نجف در ۲۲ صفر ۱۳۲۷ قمری، وی را به حمایت از تبریزیان فراخواند.

محمدولی تنکابنی (سپهدار اعظم) به سمت قزوین حرکت کرد و بدون جنگ آن را تصرف نمود. دیپلمات‌های روسی و انگلیسی کوشیدند مانع شوند، اما وی بر اطاعت از علما تأکید کرد. پیشنهادهایی برای صلح به شاه داد، اما رد شد. سرانجام در ۲۳ جمادی‌الآخره ۱۳۲۷ قمری، نیروهای وی به همراه بختیاری‌ها تهران را فتح کردند.

روابط پیچیده با روس و انگلیس

در مسیر فتح تهران، دولت روسیه ابتدا از سپهدار اعظم حمایت ضمنی کرد اما پس از فتح پایتخت، کنسول روسیه در رشت او را تهدید به قطع کمک کرد. انگلیس نیز ابتدا بی‌طرف بود ولی پس از قرارداد ۱۹۰۷ و تقسیم ایران، با نفوذ سپهدار در گیلان مخالفت کرد و در سال‌های ۱۹۱۱–۱۹۱۲ چندین بار از لندن و تهران به او اخطار داد که از سیاست کنار برود. این فشار دو قدرت خارجی نقش مهمی در انزوای سیاسی بعدی وی داشت.[۱][۲][۵]

نخست‌وزیری و فعالیت‌های پس از فتح تهران

پس از فتح تهران و خلع محمدعلی شاه، سپهدار اعظم ریاست وزرا و وزارت جنگ را بر عهده گرفت. مجلس دوم در اول ذیقعده ۱۳۲۷ قمری افتتاح شد و به وی رأی اعتماد داد. مجلس از ستارخان، باقرخان، سپهدار و سردار اسعد تجلیل کرد. وی به حزب اعتدالیون پیوست که اکثریت کرسی‌ها را کسب کرد. (رهبر فکری این حزب سید محمد طباطبایى بود. سید عبدالله بهبهانی، على‌محمد دولت‌آبادى، صدرالعلما، محمدعلیخان نصرت‌السلطان، مرتضى قلی‌خان نائینى، ذکاالملک، معتمدخاقان، محمدتقى بنکدار، محمدتقى رزاز از دیگر چهره های برجسته آن بودند.) محمدولی خان تنکابنی س از یک سال استعفا داد، اما در ۹ ربیع‌الاول ۱۳۲۹ قمری دوباره نخست‌وزیر شد. هیئت مالی آمریکایی به ریاست مورگان شوستر برای ساماندهی اقتصاد آمد.

در کابینه اول، سپهدار اعظم وزیر جنگ بود و برنامه‌هایی برای اصلاح ارتش و شهربانی ارائه داد. کابینه سه بار ترمیم شد. اختلاف با مجلس بر سر بودجه وزارت جنگ منجر به ترک تهران توسط وی گردید، اما بازگشت و ادامه داد.[۱][۲]

سپهدار اعظم دشمن جنبش جنگل بود و نیروهایی برای سرکوب آن فرستاد.[۶]

کابینه سوم و اختلافات نهایی

سومین دوره نخست‌وزیری سپهدار اعظم از شعبان ۱۳۳۰ تا ذیقعده ۱۳۳۰ قمری (تقریباً چهار ماه) طول کشید. در این کابینه، وثوق‌الدوله وزیر خارجه و ناظم‌الدوله وزیر مالیه بودند. اختلاف شدید بر سر قرارداد ۱۹۱۹ و نیز عزل مورگان شوستر باعث شد اکثریت مجلس به کابینه رأی عدم اعتماد دهد و سپهدار در ذیقعده ۱۳۳۰ قمری برای همیشه استعفا کند و از سیاست کنار برود.[۱][۲]

دوران پهلوی و مشکلات مالی

پس از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ شمسی، سپهدار اعظم به همراه دیگر رجال قاجاری زندانی شد و صد روز در حبس ماند. پس از آزادی، از سیاست کناره گرفت. املاک وی در رهن بانک استقراضی روس بود و پس از انتقال به وزارت مالیه ایران، ضبط شد. دولت پهلوی مالیات بر املاک وضع کرد و رضاشاه درخواست تجدیدنظر وی را رد کرد.

سپهدار که بیش از هزار نوکر داشت، نتوانست بدهی‌ها را بپردازد و حتی انعام پستچی را نداد.[۳][۴]

جزئیات دقیق خودکشی، وصیت‌نامه و دفن

سپهدار اعظم صبح روز چهارشنبه ۲۷ شهریور ۱۳۰۵ شمسی (مطابق با ۲۵ شعبان ۱۳۴۵ قمری) در عمارت زرگنده شمیران، با تپانچه شخصی به شقیقه راست خود شلیک کرد و بلافاصله درگذشت. در وصیت‌نامه دست‌نویسش خطاب به پسرش امیر اسعد نوشت بود:

«امیر اسعد. فوری نعش مرا بفرستید امامزاده (امامزاده صالح شمیران) بشورند و پیش پسرم دفن کنند. البته همین الان اقدام بشود. دیگر برای بنده تشریفات و گریه پس از هشتاد و چند سال عمر لازم ندارد.»

بیت معروفی که سپهدار اعظم مدام زمزمه می‌کرد این بود:

«مرا عار باشد از این زندگی / که سالار باشم کنم بندگی».[۶]

پیکر محمدولی خان تنکابنی سپهدار اعظم، همان روز در امامزاده صالح تجریش، در کنار قبر پسرش به خاک سپرده شد و از طرف‌ دولت‌ در مسجد شاه‌ مجلس‌ ترحیم‌ بر گزار شد به خاک سپرده شد.[۱]

سپهدار اعظم نمادی از فرصت‌طلبی بود که از مخالف مشروطه به فاتح تهران تبدیل شد، اما پایان تراژیکی داشت.[۵]

منابع:

  1. ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ ۱٫۳ ۱٫۴ ۱٫۵ ۱٫۶ ۱٫۷ تنکابنی محمدولی خان - دانشنامه جهان اسلام
  2. ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ ۲٫۵ ۲٫۶ محمد ولی خان تنکابنی (سپهسالار اعظم) سیاستگزاران دوره ی قاجاریه - حسین جواهری
  3. ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ ۳٫۲ شلیک در زرگنده؛ مرگ خود‌خواستۀ فئودالِ مشروطه‌خواه - فرارو
  4. ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ ۴٫۲ فاتح تهران ناتوان از پرداخت انعام پستچی - ایران ورجاوند
  5. ↑ ۵٫۰ ۵٫۱ ۵٫۲ محمدولی خان سپهسالار؛ پایان تراژیک یک انقلابی فرصت‌طلب! - رویداد۲۴
  6. ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ ۶٫۲ سپهسالار محمد ولی خان تنکابنی - مازندران بام ایران
برگرفته از «https://www.iran-pedia.org/w/index.php?title=کاربر:Khosro/صفحه_تمرین_NOINDEX&oldid=82833»