کاربر:Hossein/1403619صفحه تمرین

در مکانی که بعدا زندان قصر نام گرفت یکی از قدیمی‌ترین کاخ های پادشاهان قاجار بود که در ۱۱۷۷خورشیدی و در ابتدای سلطنت فتحعلی شاه ساخته شد. وجه تسمیه نامگذاری زندان قصر نیز برگرفته از بنای پیشین، قصر قجری، است. این بنا فاقد پنجره‌های بیرونی بود و از این جهت بیشتر از آن که به یک کاخ پادشاهی شبیه باشد به یک قلعه نظامی شباهت داشت. در زمان مظفرالدین شاه این بنا از بین رفت و در زمان رضاشاه زندان جدید در آن ساخته شد. طراح زندان یک افسر قزاق روس‌تبار بود. بعد از کودتای ۱۳۳۲ قسمت‌های الحاقی ساخته شد و ساختمان زندان سیاسی نیز در همین سالها ساخته شد. زندان قصر برای دهه‌ها در زمان قاجار و پهلوی مورد استفاده قرار گرفت. این زندان در سال ۱۳۸۳ تعطیل شد و در فهرست آثار ملی سازمان میراث فرهنگی جای گرفت. در سال ۱۳۹۱ این زندان توسط شهرداری تهران به باغ موزه تبدیل شد و در آبان همان سال افتتاح شد.

تاریخچه

«زندان قصر جای مخوفی است. دیوارهای عظیم و متعّدد و کریدورهایی که زندان را احاطه کرده در تازه وارد چنین تاثیر می‌گذارد که انگار کسی که به دام این زندان افتاده‌است هیچ وقت‌‌‌‌ رها نمی‌شود». بزرگ علوی، کتاب «پنجاه‌و‌سه نفر»

منطقه ای که در آن امروزه موزه ی قصر احداث شده است در زمان قاجار در فاصله زیادی از تهران واقع شده بود. این مکان کنار مسیر جاده قدیم شمیران قرار داشت. بنای تاریخی زندان قصر در آبان ماه ۱۳۷۵ با شماره ۱۷۶۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید.

زندان قصر در عهد قاجار

در زمان قاجار این منطقه مکانی بود که بوستان خرم‌آباد نامیده می‌شد و در مسیر جاده قدیم شمیران واقع بود که شهر ری را به قیطریه متصل می‌نمود.

فتحعلی شاه قاجار در سال 1177 هجری خورشیدی مصادف با دومین سال سلطنت خود دستور داد که قصری خارج از تهران برایش بسازند با صدور دستور ساخت قصر در خارج تهران عمارتی بزرگ متشکل از اندرونی کلاه فرنگی و استخر بنا گردید. نام این قصر، قصر قاجار بود. چنان که از توصیفات اوژن فلاندن در کتابش بر می آید، این قصر دارای آمفی تئاتر و تزئینات آینه کاری زیبایی بوده است.

این قصر در زمان ناصرالدین شاه به مکانی برای اردوی سالیانه فوج قزاق تبدیل شد و به کلی تغییر کرد. سپس در دوران مظفرالدین شاه این باغ قصر به ژاندارمری تحویل داده شد. در سال 1282 قسمت های زیادی از این قصر بر اثر سیل و بارندگی های شدید از بین رفت. سال ها بعد زمانی که سوئدی ها اداره ی شهربانی تهران را به عهده داشتند در این مکان اداره ی شهربانی تأسیس شد و به آن زندان نظمیه نیز اضافه شد. این ساختمان دارای چند اتاقک بود و زیرزمین آن به زندانیان اختصاص داده شده بود.

در زمان محمدعلی شاه کارکرد نظامی قصر پُررنگ‌تر شد. بریگاد قزاق تابستان‌ها برای هواخوری و فرار از گرما به آنجا می‌رفت. قصر مزبور بعدها پایگاه نظامی حکومت برای حمله به مشروطه‌خواهان شد.

زندان=آب خنک خوردن

ماژور ژوبر در توصیف این قصر گفته بود: قصر قاجار بر فراز تپه‌ای واقع و بنایی است بسیار زیبا و ساخته‌شده با آجر که باغ وسیعی بر آن احاطه دارد. نهر آبی از وسط باغ جاری است که پس از تشکیل حوض‌ها و فواره‌ها در جلگه زیردست گم می‌شود. به دلیل وجود نهر و آب گوارای آن، اصطلاح آب خنک خوردن در میان اهالی تهران معروف شد و دهان به دهان گشت تا بین همه اهالی ایران جا افتاد.

زندان قصر در عهد رضاشاه

با شروع حکومت رضاشاه زندان‌های موجود در زندان قصر دیرگ کافی نبود و به همین خاطر رئیس شهربانی آن زمان که سرتیپ درگاهی بود دستور مکانی برای ساخت زندان جدید در این مکان را داد.

محلی که برای اینکار در نظر گرفته شد، همین قصر قاجار بود که دارای ساختمان های قدیمی و وسیع و متروکه بود. این مجموعه که در سال ۱۱۶۸ ش ساخته شده بود، محل مناسبی برای ایجاد زندان تشخیص داده شد. و بین ارتش، مخابرات و زندان تقسیم گردید.

زندان قصر یکی از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین زندان‌های رژیم پهلوی بود که به وسیله رضاخان در ۱۳۰۸خورشیدی دوباره بازسازی و افتتاح شد. و در طول سال‌های مختلف گسترش یافت. بخش سیاسی این زندان در سال‌های بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ساخته شد و بسیاری از مبارزان و انقلابیون مدتی را در این مکان به اسارت بسر برده‌اند.

طراح وساختار زندان قصر

معمار روسی مشهور با نام نیکولا مارکوف کسی بود که زندان قصر را طراحی نمود این زندان 192 اتاق برای نگهداری زندانیان داشت که در این میان 96 اتاق 5 نفره بودند و باقی ساختاری انفرادی و تک نفره داشتند البته در این مجموعه بیمارستان نیز

ساخته شده بود که از 6 اتاق 6 تخته و 16 اتاق یک تخته تشکیل شده بود. سرتیپ درگاهی کسی بود که نیاز به زندان جدید را مطرح نمود در زمان افتتاح زندان توسط رضا شاه سرتیپ از شاه دعوت نمود تا درون یکی از سلولهای زندان بیاید و همین عاملی شد تا سرتیپ دو روز در زندانی که خودش ساخته بود زندانی باقی بماند. از این رو سرتیپ درگاهی خود یکی از اولین زندانیان زندان قصر بود.

فاز یک زندان قصر

در زمان رضا شاه، فاز یک این زندان به بهره برداری رسید. این مکان امروزه ساختمان نیکولای نام دارد. مساحت آن حدود 8800 متر مربع می باشد.

فاز اولیه زندان که در آن زمان افتتاح شد ۱۹۲ اتاق بود با گنجایش ۸۰۰ زندانی. بعدها و تا زمان ساخت زندان اوین در دهه چهل، این زندان تنها زندان پایتخت بود.

زندانیان مشهور زندان قصر در عهد رضاشاه

افراد مشهوری زیادی در زندان قصر روزگار گذرانده اند. در این میان میتوان به قوام السلطنه صولت الدوله صارم الدوله عبدالحسین تیمورتاش بزرگ ،علوی محمد فرخی دکتر تقی ارانی و علیمردان خان بختیاری اشاره نمود بزرگ علوی نیز در کتابی به نام 53 نفر سرگذشت اسارت خود و زندانیان دیگر را به رشته تحریر درآورده است.

پزشک احمدی قاتل معروف

پزشک احمدی طبیب مخصوص زندان قصر در دوران رضا شاه بوده است و قتل‌های بسیاری به دست او و با تزریق آمپول هوا صورت گرفته است. وی متهم به قتل جعفر قلی‌خان بختیاری (سردار اسعد)، خان بابا‌خان اسعد (برادر سردار اسعد)، محمد فرخی یزدی (شاعر و مدیر روزنامه طوفان)، دکتر تقی ارانی (رهبر گروه کمونیستی ۵۳ نفر) و تیمورتاش (وزیر دربار رضا شاه) بود.

زندان قصر در عهد محمدرضا شاه

مدیریت زندان قصر

سرتیپ اصغر کورنگی، ریاست زندان قصر را در اواسط دهه ۴۰ بر عهده داشت. طبق گفته او قبل از او سرتیپ سیاسی‌پور رئیس زندان قصر بود. کورنگی مدعی است که در زمان شاه ۲۹ روز زندانی شده است زیرا به زندانیان سیاسی کمک کرده و طبق گفته خودش به آقایان طالقانی و دکتر سحابی و بازرگان و دکتر شیبانی و مهندس سحابی و کاظم سامی که از تبعید برازجان برگشته بودند اطلاع داده است که در اتاق‌هایشان در زندان میکروفن و شنود کار گذاشته‌اند و این بعدا که روشن شد منجر به دستگیر او شده است.

در دهه ۵۰ تیمسار محرری از ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۷ (پیروزی انقلاب) رئیس زندان قصر بود. در پی اوج‌گیری مبارزه مسلحانه رئیس زندان سیاسی و رئیس زندان قصر از کار برکنار شدند و گروه جدیدی مرکب از سرلشکر [فرج‌الله سیفی] کمانگر، سرهنگ منصور محرری و سرگرد منصور زمانی که بسیار خشن‌تر بودند روی کار آمدند. کمانگر ریاست کل زندان‌ها، محرری ریاست زندان قصر و زمانی ریاست زندان سیاسی قصر را بر عهده گرفتند و بلافاصله سیاست‌های جدید و خشنی در قبال زندانیان به اجرا درآمد.

سرتیپ محرری در ۱۳۵۷ از زندان گریخت و به کستاریا رفت. سرگرد [بیژن]یحیایی رئیس زندان سیاسی قصر نیز که از جمله زندانبانان خشن و سختگیر زندان قصر بود، داماد سرتیپ منصور محرری بود.

ساختار زندان قصر

کورنگی در مورد شرایط زندانیان می‌گوید: زندان قصر واقعا جای عجیبی بود. دو زندان عمومی داشت به اضافه زندان دارالتادیب، دو زندان سیاسی به شماره‌های ۳ و ۴ و یک زندان مسلولین و بخش روانی و بهداری.

زندان قصر در دهه ۴۰ بنا بر گفته اصغر کورنگی رئیس وقت زندان قصر یک ساختمان ورودی داشت، بعد زندان شماره یک، دو، سه و چهار و نهایتا دارالتأدیب. زندان شماره دو، ۹ بند و حدود سه هزار زندانی داشت.

ساختمان و حیاط بندها

حیاط بند سیاسی در زندان قصر فضایی به مساحت تقریبی چهارصد متر مربع را در بر می‌‌گرفت. ساختمان اصلی این بند به صورت سه گوش یا مدور در سه یا چهار طبقه بود که در هر طبقه یک بالکن (هشتی مشرف به حیاط) وجود داشت و بین اتاق‌های طبقه ارتباط برقرار می‌کرد. جلوی آن را نیز نرده‌های حفاظ گرفته بودند. در دوره‌ای بند سیاسی زندان قصر، ساختمانی بود که به صورت (ال/L) بنا شده و یک راهرو و تعدادی اتاق را شامل می‌شد.

برج‌های دیده‌بانی

برج های دیده بانی در گوشه های محوطه قرار دارند برج جنوب شرقی محوطه دارای دوربین دوچشمی تلسکوپ است که از آن برای رصد نجومی و شهری استفاده میگردد.

نمای بیرونی زندان قصر

معماری هشتی در کل ساختمان دیده میشود شکل کلی ساختمان به شکل مربع است که دو گوشه این مربع دارای ضلع خارجی است و هر گوشه مربع یک هشتی قرار دارد و بندها از طریق اضلاع و مرکزیت هشتیها به هم متصل میشوند همین شباهت در بندها باعث سردرگمی افراد میشود و فرار از زندان را بسیار دشوار میکند مرکز مربع هم محوطه هواخوری مرکزی به حساب می آید.

زندان سیاسی زندان قصر

زندان سیاسی پنج هزار متر مربع مساحت دارد. پس از کودتای 28 مرداد، سه و چهار ساختمان به زندان قصر اضافه شد زیرا به دلیل افزایش زندانیان سیاسی فضای کافی وجود نداشت. به همین خاطر ساختمان زندانیان سیاسی به طور کامل از زندانیان عمومی جدا گردید.

در سایت تهران آمده است: با افزایش تعداد زندانیان سیاسی و کافی نبودن فضای زندان های شماره 3 و 4 در اوایل دهه 30 تصمیم به ساخت زندانی مخصوص سیاسیون گرفته می شود. این زندان که به گفته علی عمویی از ابتکارات رزم آرا بوده است، در گوشه شمال شرقی محوطه زندان قصر ساخته می شود. محمدعلی عمویی در بخشی از کتاب دُرد زمانه در جایی که خاطرات سال 1338 را شرح می دهد، درمورد زندان سیاسی گفته است:... امتداد جاده شوسه به ساختمان محکم و تازه سازی می رسید که برخلاف سایر بناهای زندان قصر که مصالحشان آجر و گچ بود، از بتن آرمه ساخته شده بود. با ساخته شدن زندان شماره 2 قصر کلیه زندانیان سیاسی تبعیدی به تهران عودت داده شدند و در آن زندان تازه ساز جایگیر شدند. این زندان از چهار بند و سه حیاط تشکیل می شد. پس از عبور از در بزرگ آهنین و به دنبال آن از در میله ای، به هشتی مربع شکل نسبتا بزرگی میرسی که دفتر زندان و درهای اطاق ملاقات و بندهای مختلف به آن باز میشدند. بند یک رو برو (شمال)، اطاق ملاقات، بند 2 و حیاط مربوط در شرق و دفتر زندان، بند 3 و حیاط بزرگ در غرب واقع بودند.

بندهای زندان سیاسی زندان قصر

در خاطرات سیدکاظم بجنوردی آمده است «سلول¬های عجیب و غریبی داشت، ساختمانی محکم با درهای آهنی یکپارچه، این زندان شامل شش بند بود یا یک مدیریت واحد. سرهنگ زمانی در آن موقع رئیس زندان بود.».

در این زندان بندهای ۱و۲و۳ برای زندانیهای زیر ده سال محکومیت و بندهای ۴و۵و۶ برای زندانی¬های از ده سال به بالا بود. بندهای ۱ و۲ و۳ یک واحد به حساب می¬آمد. آنها به هم راه داشت و زندانیها می¬توانستند از این بند به آن بند بروند. ۴ و۵ هم به همین ترتیب بود، ولی بند ۶ استثنا بود. این بند مخصوص زندانی¬های خاصی با محکومیت¬های سنگینی بود؛ اغلب کسانی که محکوم به حبس ابد بودند…» در این بند نگه داشته می¬شدند.

قرنطینه

در زمستان سال 1353 بعد از یازده ماه خوردن! و خوابیدن! در بازداشتگاه موسوم به «کمیته مشترک»، به زندان قصر منتقل شدم. روز و شب اول را طبق رسم، در اتاقک منزوی بسیار سرد و متعفنی موسوم به قرنطینه در کنج زندان عمومی با دو نفر که از روزنامه «آیندگان» گرفته بودند گذراندم. صبح جوانی تکیده و استخوانی را به ما اضافه کردند با یک لنگ حمام به دور سرش عمامه کرده از سرما: سعید سلطانپور که نمی‌شناختم اش. این بماند.

بند دو و سه

روز بعد در بند دو زندانیان سیاسی، معروف به بند «زیر دادگاه» جا گرفتم که بند سه هم در همین فقره بود، بند کسانی که منتظر بودند نوبت دادگاه شان برسد. فضای عمومی این بند، «احتیاط» بود که کاری نکنی که پرونده ات سنگین تر شود!

سالن ملاقات

اتاق ملاقات سالن بزرگی بود که آن را از وسط با دو ردیف میله و توری به فاصله یک متر، دو قسمت کرده بودند. آن طرف ملاقاتی¬ها و این طرف زندانیها می ایستادند و با هم دیدار و صحبت می¬کردند.

رفتار زندانبانان با زندانیان

در سال ۱۳۵۲ سخت‌گیری به نسبت قبل افزایش یافته بود. موقع حمام‌بردن زندانیان به آنان دستبند می‌زدند. «وقتی افراد را به انفرادی می¬بردند اول آنان را لخت مادرزاد کردند؛ آن هم جلو چشم مامورین، بعد لباس زندان دادند.[۱۹] سلول¬های انفرادی قصر سلول¬های تنبیهی بود، دخمه¬ای بود به عرض ۹۰ سانت و به طول قد یک نفر که بتواند بخوابد، مثل یک تابوت تنگ و تاریک، وقتی می¬خواستم در عرض سلول نماز بخوانم برای رفتن به رکوع مجبور بودم جلو و عقب بروم. این سلول چراغ نداشت، بالای سقف بلندش شیشه کوچکی در اندازه¬های تقریبی ۱۰ سانتیمتر در ۱۵ سانتیمتر داشت که روزها همان سقف را کمی روشن می¬کرد. خود سلول نیز در راهرویی بود که آن هم بی¬پنجره بود بنابراین تاریکِ تاریک بود. هر چهار ساعت چهار ساعت هم اجازه می¬دادند به دستشویی برویم. یکی از وعده¬های غذای روزانه ما حلوا ارده بود.[۲۰] تعداد سلول¬های انفرادی ۴ تا بود. محکومین به اعدام را در قفس¬هایی می¬گذاشتند که قابل رویت بود تا دست به خودکشی نزنند.»

حمله به زندانیان

۵ تیر سال ۱۳۵۲ که «باتون بدستان کلاه خود به سر»، مغول وار به داخل زندان (بند شماره ۴) ریختند و زندانیان را به قصد کشت لت و پار کردند. ۵ تیر سال ۱۳۵۲ که اعتراض و اعتصاب زندانیان زندان قصر (بند شماره ۴) به دخالت پلیس و گاردهای باتون به دست کشید مدیران زندان، به بند شماره ۳ رفتند و دست به دامان بیژن جزنی و مسعود رجوی شدند تا غائله بخوابد.

- پیش تر، در حمله نیروهای گارد به بند شماره ۴ زندان قصر یک زندانی به نام «مسچی» وحشیانه لگدکوب شده بود که فتقش ترکید و کارش به بیمارستان کشید. شماری دیگر از زندانیان هم زخم برداشته و آسیب دیده بودند.

شکنجه در زندان قصر

بعد از آنکه پرویز ثابتی سرشکنجه‌گر زندان‌های زمان شاه در ۱۴۰۲ در لس‌آنجلس خودش را علنی کرد و ادعا کرد که در زمان شاه شکنجه‌ای وجود نداشته است اعتراضات زیادی از سوی شکنجه‌شده‌های زمان شاه برخاست.

در بعضی از بندها مأموران زندان از انجام فرایض دینی و خواندن نماز به صورت دسته جمعی و حتی فرادی جلوگیری می‌کردند. مثلاً در دوره‌ای در زندان قصر دستور داده بودند، کسانی که چهل یا پنجاه سال به بالا دارند می‌توانند نماز بخوانند، ولی بقیه حق نماز خواندن ندارند.

«جسن...» دکتر دندانپزشک نیز به علت شکنجه بیش از حّد تعادلش را از دست داده بود و بی آنکه بداند چکار می‌کند بلند بلند با خودش حرف می‌زد. او را از بند «یک و هفت و هشت» زندان قصر بردند و آنقدر وحشیانه زدند که دیوانه و «چِل وضع» شد و بعد از انقلاب هم در خیابانهای تهران دور و بر سطلهای آشغال می‌چرخید و داد می‌زد نزن...نزن...شلاق نزن...دستمو نپیچون...نزن... و بچه های کوچک که از رنج و درد او بی خبر بودند، دنبالش می‌دویدند.

- «داود محبوب مجاز» که در کمیته مشترک شکنجه بسیار دید و اختلال حواس پیدا کرد، دائم اذیّت می‌شد و او را زیر هشت می‌بردند و عاقبت هم بر اثر بی توجهی همانجا افتاد و مُرد. داود وقتی نماز می‌خواند دور خودش می‌چرخید و به چهار طرف سجده می‌کرد و گماشتگان زمانی و ژیان پناه قاه قاه می‌خندیدند.

- گماشتگان زمانی و ژیان پناه، روزنامه حاوی خبر ترور بیژن جزنی و ذوالانوار و… را با دبدبه و کبکبه به طرف زندانیان پرتاب می‌کردند و نیشخند می زدند و سکوت پر از اندوه آنان را هم برنمی‌تافتند و سر هیچ و پوچ اذیت می‌کردند و کرم می‌ریختند.

در هوای سرد با لباس زیر به انفرادی (درتخته ای ها) می‌بردند و آنجا گاه، زندانی را وادار می‌کردند دستهایش را روی زمین بگذارد و سمت دیوار، معکوس بایستد، در مواردی زندانیان را آویزان می‌کردند.

فلک

چندین بار پیش از بردن به انفرادی، پاهای زندانی را در چوب فلک (که زمان میرزا رضا کرمانی باب بود) برده و ده دوازده نفر به ترتیب شلاق می‌زدند تا زندانی بگوید «گه خوردم، گه خوردم».

فحش‌های رکیک همراه با تهدید

(تک و توکی از آنان) شرم و حیا را قورت داده و بددهنی می‌کردند و حرف‌های زشت و نامربوط به زندانیان می‌زدند:

- باتون را در (...) خودت می‌کنیم بعد بیرون می‌آریم باید بلیسی...پدر سوخته خرابکار

- می‌خوای بفرستیمت لای زندانیان عادی در بند قوم لوط، تا وسطای شب نه یک بار، صد بار حالتا جا بیآرند؟ مادر به خطا

- توی بند، با بازی «اش تی تی» تمرین گروگانگیری می‌کنین؟ «اش تی تی» ای نشونتون میدیم که حظ کنین

حیف نون، که شما ولدالزناها بخورین. باید چوب توی «ک...نتون» کرد...

- گاهی هم مزّه می‌ریختند که بی پدر و مادرا، دوای شما فقط و فقط «مشکل‌گشا» است و لاغیر (مشکل گشا=شلاق)

زندان قصر و اعتراض جمعی

یک زندانی سیاسی نقل می‌کند:

در اعتراض به کشتار زندانیان سیاسی در تپه اوین (۳۱ فروردین ۱۳۵۴) سه تن مسئولین مخفی کمون بودیم. طراحی کردیم: از فردا، خرید از فروشگاه و روزنامه و تماشای تلویزیون و بازی بسکتبال و ملاقات و آجیل و میوه خوری و ….. بایکوت. دویدن در ورزش صبحگاهی بجای بیست دقیقه، یک ساعت و بجای حرکات معمولی نرمش، حرکات رزمی با نعره کشیدن؛ و از همه افراطی‌تر این که همه افراد بند باید موقع ورزش در حیاط باشند اگر هم مریض باشند و ورزش هم نکنند ولی در بند نمانند.

در روزهایی که نوبت حمام رفتن بند 5 بود، زندانیان آن بند را صف به صف می‌بایست از حیاط ما عبور داده و به حمام می بردند. رهنمود مسئولین کمون این بود که موقع عبور آن ها همه اهالی بند ما دور تا دور حیاط پشت به دیوار زانو به بغل و سرها روی زانو بنشینند. از صبح فردا تا یک هفته این برنامه ها اجرا شد. پس از دویدن، همیشه یکی در وسط دایره حرکات نرمش جمعی را رهبری می‌کرد. این‌بار تفنگدارهایی را روی پشت بام بند ناظر بر ورزش مستقر کرده بودند. هر کسی که میدان‌داری می‌کرد، می بردندش به «زیر هشت» و شلاق و انفرادی. بلافاصله یکی دیگر داوطلبانه جایش را می‌گرفت؛ بعد یکی دیگر و فردا و پس فردا به همین ترتیب. در اعتراض به قتل بیژن جزنی و بقیه تیرباران شدگان تپه های اوین، بند محافظه کاری به بند شیردلان تبدیل شد. همه بریده ها، خل شده ها و دیوانه شده های از شکنجه یا ترس، خبرچین ها و حتا یکی دو زندانی عادی که برای جاسوسی به بند ما پیوند زده شده بودند و از هر گونه آزار ما دریغ نمی‌کردند، همه و همه تابع این مقررات اضطراری بند، در حیاط حاضر می‌شدند و در گوشه‌ای به تماشا می‌نشستند. تنها یک نویسنده که قرار بود در آینده خیلی خیلی مشهور شود تمارض کرده و از زیر پتو بیرون نمی آمد.

در یکی از این روزها وسط نرمش رزمی بودیم که سعید سلطانپور را که برای بازجویی و حالگیری مجدد به کمیته برده بودند، به بند ما برگرداندند. پاهای باند پیچی‌اش دو بچه قنداقی خونین بودند. همه از این شاعر در چنین وضعی انتظار داشتند برود کنار آن نویسنده، زخم هایش را بلیسد. اما سعید، یکسره آمد توی نرمش رزمی و می‌دیدم چگونه با تمام جان‌اش به ارتفاعی می‌پرد و روی زخم هایش بر زمین سیمانی فرود می‌آید که میداندار ورزش به پایش نمی رسد….

فرار از زندان قصر

بزرگترین و معروفترین فرار از این زندان که در سال های پیش از انقلاب رخ داد فرار سید فرهاد نامی بوده است. این فرار در زمان محمدرضا شاه رخ داد. اشرف دهقان از چریک‌های فدایی خلق نیز توانست از زندان قصر فرار کند. مدتی قبل از انقلاب نیز درهای زندان توسط زندانیان باز شد و آنها بخشهایی از دیوار را تخریب نمودند. دو آمریکایی که متهم به اختلاس بودند در این زندان قصر زندانی بودند که داستان فرارشان توسط نویسنده آمریکایی به نام فالت به رشته تحریر در آمده است و فیلمی نیز از روی این داستان با نام فرار عقابها ساخته شده است.

▬ نمونه دیگر تلاش یاران «بیژن جزنی» (سعید کلانتری، محمد چوپانزاده، عزیز سرمدی و عباس سورکی) برای فرار از زندان قصر است که در سال ۱۳۴۸ انجام شد امّا به نتیجه نرسید.

▬ گویا فردی به نام «شیخ‌زاده» اهل آذَرْشَهْرْ (توفارقان یا دِهْخوارْقانْ) هم از زندان قصر فرار کرده که تاریخ دقیق آنرا نمی‌دانم. در زندان قصر شنیدم شیخ‌زاده از دوستان «طیّب رضایی» بوده‌است.

▬ ۲۲ بهمن سال ۵۷ مقارن با اعلامیه بیطرفی ارتش، گروهی که به دروغ خود را هوادار آزادی زندانیان سیاسی جا می‌زدند، با مردمی که برای آزادی زندانیان سیاسی تلاش می‌کردند، همراه شدند و به زندان قصر حمله برده و سه آمریکائی را آزاد کردند. ▬ گویا یک واحد کماندوئی ۱۵ نفره با دوستان خودشان در تهران برای حمله به زندان قصر آماده می‌شوند. آن‌ها در‌‌‌ همان روزهای پرآشوب انقلاب قاطی جمعیت شده و با شعار «زندانی سیاسی آزاد باید گردد»، به زندان قصر حمله می‌کنند که در نتیجه آن ۳ نفر آمریکایی «ماری الن شنایدر»، «لیگود» و «شیاپرون» جیم می‌شوند.

فرار اشرف دهقانی

مورد دیگر فرار «اشرف دهقانی» در فروردین سال ۱۳۵۲ از زندان قصر است که به کمک مجاهدین و امثال معصومه شادمانی صورت گرفت.

فرار سران حزب توده از زندان قصر

سایت تاریخ شفاهی ایران از این فرار نام برده و آن را یک رویداد مهم توصیف کرده است. در این گزارش آمده است: اعضای حزب از جمله کیانوری، مرتضی یزدی، جودت، نوشین و قاسمی‌قبلا در اختیار محاکم نظامی‌بودند که یک دادگاه دادگستری تهران اوایل آذر آن سال به اعتراضشان رسیدگی و اقدام محاکم نظامی‌در باره آنان را خارج از صلاحیت اعلام داشت و حکم داد که پرونده برای تحقیق به دادسرای تهران ارسال شود. پس از ابلاغ حکم به دستگاه قضایی ارتش، بررسی و مذاکره برای رد و یا قبول آن آغاز شد. ۱۸روز پس از صدور این حکم در تاریخ ۲۴ آذر ۱۳۲۹ در حالی که هنوز تصمیمی‌درباره ارسال پرونده به دادسرای تهران گرفته نشده بود و بعید بود که با آن موافقت شود ده نفر از رهبران حزب، که از زمان غیرقانونی کردن حزب دستگیر شده بودند به کمک دو تن از افسران شهربانی عضو سازمان نظامی‌(قبادی و رفعت محمد زاده) با سازماندهی روزبه و عباسی موفق به فرار از زندان شدند. پنج تن از آن‌ها (کیانوری، قاسمی، مرتضی یزدی، جودت، بقراطی) به سه نفری که از اعضای هیئت اجرائیه باقی مانده بودند (دکتر بهرامی، علی علوی، دکتر فروتن) ملحق می‌شوند.

زندانیان زندان قصر

در دوره پهلوی چهره های سیاسی برجسته‌ای مثل مسعود رجوی موسی خیابانی از سازمان مجاهدین خلق ایران و بیژن جزنی و امبرپرویز پویان و علی اردلان از جبهه ملی... و چهره‌های مذهبی مثل آیت الله طالقانی، اکبر هاشمی رفسنجانی محمد تقی شریعتی مرتضی مطهری و افراد نظامی مثل سرلشکر محمدولی قرنی چهره‌های ادبی و سیاسی مثل فرخی یزدی، احمد شاملو، مهدی اخوان ثالث، و بعضی دستگیرشدگان از حکومت شاه در اواخر دوره شاه از جمله غلامرضا نیک‌پی شهردار معروف تهران که بعدا اعدام شد بسیاری دیگر در این زندان زندانی بودند. امیر عباس هویدا که در اواخر دوره شاه و به دستور شاه دستگیر شده بود یکی از زندانیان آن بود. اغلب زندانیان اعدامی رژیم پهلوی نیز در این زندان نگهداری میشدند.

گفته شده است که خمینی هم مدت ۱۹ روز در این زندان زندانی بوده است.

زندانیان سیاسی

حسین خانعلی در خاطراتش می‌گوید: می شود گفت زندان سیاسی قصر، دانشگاه انقلاب بود. مثلا وقتی جوانی را اولین بار به جرم پخش اعلامیه ای به آنجا می آوردند که شاید چیز زیادی هم از مبانی و اصول انقلاب نمی دانست، وقتی از آنجا بیرون می رفت یک انقلابی تمام عیار شده بود. زندگی مبارزان سیاسی در اینجا به هیچ وجه بی برنامه و بی هدف نبود، از صبح که بیدار می شدیم تا شب کلی برنامه برای انجام دادن داشتیم.

اجتماع بیش از ۳ نفر در زندان ممنوع بود و یادگیری درس ها در زندان به این ترتیب بود نه مثلاً وقتی من مطلبی را از شخصی مانند آقای محمد تقی شریعتی(پدر دکتر علی شریعتی) که با هم مدتی هم سلول بودیم، یاد می گرفتم، در هواخوری یا داخل بند آن را به یک نفر دیگر انتقال می دادم و او هم به نفر بعدی و به این شکل بود که درس ها و یا اخبار و حتی بریده روزنامه هایی که به شکل قاچاق وارد زندان می شد، بین زندانیان دست به دست می شد.

گروه ۵۳ نفر

گروه موسوم به ۵۳ نفر که گرایش‌هایی به مکتب‌هایی چون سوسیال دموکراسی یا کمونیسم داشتند. بخشی از مدت زندانی بودن خود را در زندان قصر گذرانده‌اند یکی از مهم‌ترین اعضا این گروه انور خامه ای بود. وی درباره شرایط این زندان می‌گوید: این زندان چهار کریدور بود و همه ما در سلول‌های انفرادی بودیم. آن جا در کریدور یک و دو که وضعیت بهتری داشت و تخت خواب هم داشت، سرویس‌های بهداشتی بیرون سلول‌ها بود و برای استفاده از آن باید در می‌زدیم و با مأمور می‌رفتیم.

خامه ای درباره شکنجه شدن در این زندان می‌گوید: در زندان قصر ما را شکنجه نمی‌کردند. فقط زمانی که ما در زندان اداره سیاسی، یعنی همان جایی که الان موزه شده، به عنوان متهم تحت بازجویی بودیم شکنجه می‌شدیم. خود من هم آن جا مفصل کتک خوردم. وضع ما با بقیه زندانیان فرق می‌کرد. ملاقات هفته‌ای یک بار داشتیم. غذا از منزل می‌آوردند. کتاب همه نوع داشتیم...

فرخی یزدی در زندان قصر

محمد حجتی کرمانی می‌گوید فرخی را در بند ۲ زندان قصر که بند شومی بود در مجاورت قتلگاه تیمورتاش و سردار اسعد زندانی کردند اما او به هشدارها توجه نمی‌کرد و مرتبا از حکومت انتقاد می‌کرد و شعر بر ضد نظام می‌سرود و سرانجام هم یک غزل که به مناسبت عروسی ولیعهد (محمدرضا) و فوزیه و آغاز جنگ جهانی دوم سروده بود کار را تمام و حکم قتل او را صادر کرد. من به سلولش رفتم که دیوارهایش از شعر سیاه شده بود. مرا این رباعی تکان داد:

هرگز دل ما ز خصم در بیم نشد

در بیم ز صاحبان دیهیم نشد

ای جان به فدای آنکه پیش دشمن

تسلیم نمود جان و تسلیم نشد

آورده شده که فرخی یزدی غزلی گفته با مطلع «ای دژ سنگدل قصر قجر قاجار»‌که مفقود شده است.

فرخی یزدی در دیوان عزلیاتش شعر معروفی در مورد زندان قصر دارد:

سوگواران را مجال بازدید و دید نیست

بازگرد ای عید از زندان که ما را عید نیست

گفتنِ لفظِ مبارکبادِ طوطی در قفس

شاهدِ آیینه‌دل داند که جز تقلید نیست

عید نوروزی که از بیداد ضحّاکی عزاست

هرکه شادی می‌کند از دودهٔ جمشید نیست

سر به زیرِ پَر از آن دارم که دیگر این زمان

با من آن مرغ غزل‌خوانی که می‌نالید نیست

بی‌گناهی گر به زندان مُرد با حال تباه

ظالمِ مظلوم‌کش هم تا ابد جاوید نیست

هرچه عریان‌تر شدم گردید با من گرم‌تر

هیچ یار مهربانی بهتر از خورشید نیست

وای بر شهری که در آن مزد مردان درست

از حکومت غیر حبس و کشتن و تبعید نیست

صحبت عفو عمومی راست باشد یا دروغ

هرچه باشد از حوادث فرخی نومید نیست

زندان قصر در جمهوری اسلامی

چهارشنبه، پنجم آذرماه ۱۳۵۹، بنا به دعوت شورای سرپرستی زندان‌ها شماری از خبرنگاران از زندان قصر بازدید کردند. در گزارش آنها آمده است: پس از وارد شدن به این بند بوی نامطبوعی به مشام می‌رسید، این بند از نظر بهداشتی در وضع بسیار بدی بود. اکثر زندانیان به شدت ناراحت بودند.

دستگیری‌ و شکنجه زندانیان

یکی دیگر از زندانیان که از ترس از گفتن نام خودداری می‌کرد گفت: «اکثر شکنجه‌ها را ماشاءالله قصاب در این بند انجام می‌دهد. ماشاءالله قصاب با شیلنگ می‌زند.»

یکی از زندانیان به نام ناجی می‌گفت: «برادر من معتاد بود لیکن وقتی به خانه ریختند مرا پیدا کردند. و وقتی ماموران کمیته گشتند یک کتاب جمعه از احمد شاملو پیدا کردند و بعد مرا به عنوان مجاهد آوردند این‌جا و مدت یک هفته است که در بند ویژه مبارزه با مواد مخدر بلاتکلیف هستم. ماموران مرا به شدت هم کتک زده‌اند.»

یکی دیگر از رندانیان می‌گفت: «بدون این‌که دادگاه تشکیل بدهند در ظرف یک ساعت برای مثلا بیش از ۴۰ تن را محاکمه می‌کنند و همه را به زندان‌های طویل‌المدت هم محکوم می‌کنند! چرا اجازه نمی‌دهند لااقل زندانی از خود دفاع کند؟! مگر یک زندانی از حقوق اولیه‌اش این نیست که بتواند از خود دفاع کند؟!»

یکی از زندانیان که به نظر بسیار پیر می‌رسید و به شدت می‌لرزید و پیدا بود که جای وی زندان نیست بلکه بیمارستان است گریه می‌کرد و می‌گفت: «من کشاورز هستم و بدبخت! مرا برای چه به این‌جا آورده‌اند؟!»

خلخالی در پاسخ خبرنگاران گفت: ما تعزیر داریم که حکم شرعی است اما شکنجه نداریم!