حافظ

خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاءالدّین محمد، حافظ شیرازی (متولد ح. ۷۲۷ (قمری) – وفات ۷۹۲ (قمری))نام پدرش بها الدین محمد است ولی از خانواده و اجداد او خبر چندانی در دست نیست. خواجه شمس‌الدین محمد تا سن بیست سالگی به تحصیل علوم رایج پرداخت و بطور خاص قرآن را به‌طور کامل از بر داشت و بر اساس یکی از ابیاتش قرآن را با ۱۴ روایت از بَر می‌خواند (عشقت رسد به فریاد ار خود به سان حافظ / قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت) برخی علت مبهم ماندن جزئیات زندگی مشهور تریت شاعر ایران را در مخالفت حافظ با دین رایج آنزمان و تکفیر متقابل وی از سوی علما و فضلای هم‌عصرش میدانند به نحوی که یافتن نسخه های اشعار حافظ نزد طلاب و هوادارانش جرم محسوب می‌شد و درخفا انجام می یافت. وی در دوران زندگی خود به شهرت عظیمی در سر تا سر ایران دست یافت و اشعار او به مناطقی دور دست همچون هند نیز راه یافت.مریدان حافظ غزلیاتش را از بر می‌کردند و در فرصت مناسب و اَمن مجدداً به رشته تحریر در می‌آوردند در سراسر دنیا انتشار می‌یافت که یکی از دلایل تفاوت‌ها و اختلاف در متن غزلیات و نسخه‌های خطی قدیمی است. بر همین سیاق بنا به روایاتی پس از مرگ حافظ نیز متعصبان که اشعار شاعر و اشارات او به می و مطرب و ساقی را گواهی بر شرک و کفروی می دانستند مانع دفن حکیم به آیین مسلمانان شدند. از علت و نحوه درگذشت حافظ نیز خبری باقی نمانده. در نهایت گویا در گلگشت مصلی که منطقه ای زیبا و با صفا بود و حافظ علاقه زیادی به آن داشت به خاک سپرده شد و از آن پس آن محل به حافظیه مشهور گشت.

تخلصش حافظ و ملقب به لسان الغیب، شمس‌‏الدین، لسان العرفا، ناظم الاولیا، خواجه عرفان، خواجه شیراز، ترجمان الحقیقه، کاشف الحَقایق، تَرجمانُ الاسرار، مَجذوبِ سالک، تَرجمانُ اللسان. همچنین خود حافظ القابی را در اشعارش بکار برده : {نکته دانی بذله گو چون حافظ شیرین سخن} . . .{دلم از پرده بشد حافظ خوشگوی کجاست؟} . . .{حافظ خوش‏کلام شد مرغ سخن سرای تو} . . .اما آشنا ترین لقب خواجه شمس‌الدین محمد بدلیل حفظ قران همانا حافظ است

سبک شعر حافظ(سمبولیزم)

غزلیات حافظ سرشار از زیبایی هایی است که از رمزها ، کنایه ها، ابهام ها و ایهام های مختلفی حاصل شده و به زبان امروزی سبک شعر حافظ نوعی سمبولیزم است. و بهمین دلیل خواننده شعر حافظ با گستره وسیعی از معانی متنوع، متفاوت و حتی متصاد و متناقضی ار هر بیت شعر حافظ مواجه است و بنا به عقاید و سلیقه هرکس قابل تعبیر و تفسیر است و هم را جذب خودش می‌گرداند.

ایهام در شعر حافظ

تعریف ایهام(یا توریه و تخییل)

بیش‌تر ادیبان و نقادان ایهام را بدیع ترین و شیرین ترین شیوه شاعری دانسته اند ایهام(داشتن دو یا چند معنا برای یک لفظ)، در لغت به معنای «به وهم و گمان افکندن» است و توریه به معنای«پوشاندن»است،در کتب بلاغی از ایهام، به توجیه، تخیل، توهیم، تخییل و مغالطه نیز نام برده شده است.رشیدالدین وطواط ایهام را چنین تعریف کرده است: «چنان بُوَد که دبیر یا شاعر در نثر یا نظم الفاظی به کار برد که آن لفظ را دو معنی باشد، یکی قریب و دیگر غریب و چون سامع آن الفاظ بشنود، حالی خاطرش به معنی قریب رود و مراد از آن لفظ، خود معنی غریب بُوَد» (وطواط، 1362: 39)رشیدالدین وطواط ایهام را به گمان افکندن می‌خواند وآنرا به صنعت تخیل نیز توصیف میکند.

اشعار دیوان خواجه شمس‌الدین محمد بن بهاءالدّین محمد حافظ شیرازی چنان سرشار از صنعت ایهام است که اغلب «ایهام در ادبیات فارسی» را با «ایهام در شعر حافظ» یکی می‌گیرند،

انواع ایهام

ایهام را بطور کلی به سه نوع: ایهام تناسب، ایهام تداعی و ایهام تضاد تقسیم میکنند و به طور جزیی‌تر

1. ایهام تام
2. ایهام تناسب
3. ایهام تناسب تامیحی
4. ایهام تضاد
5. ایهام تبادر
6. ایهام مجرد(مجرده)
7. ایهام ترجمه
8. ایهام گونه یا شبه ایهام
9. ایهام در ایهام
10. ایهام پارادکس
11. ایهام توکید
12. ایهام طباق(ایهام تضاد)
13. ایهام عکس
14. ایهام مبیّنه
15. ایهام مجرد(مُجرّده)
16. ایهام مرشح(مُرشّحه)
17. ایهام مُوَشّح
18. ایهام مهیا
19. ایهام وصل

. . . وانواع دیگران.

نمونه هایی از ایام در شعر حافظ:

ایهام تناسب: . . .

کسی به وصل تو چون شمع یافت پروانه

که زیر تیغ تو هر دم سر دگــــــــــــــر دارد

«پروانه» به معنای اجازه است اما با شمع تناسب دارد.

......................

ایهام تضاد:

شمع دل دَمسازم بنشست چو او برخاست

وافغان ز نظربازان برخاست، چو او بنشست

شاعر در بیت فوق، «بنشست» را در معنی «خاموششدن» به‌کار گرفته است؛ امّا در معنی «نشستن»با «برخاست»، ایهام تضاد ساخته است.

......................

ایهام مرشحه(پرورش دهنده معنی دورِ غیر مورد نظر از معنی نزدیک)

کمند ِ صید ِ بهرامی بیفکن، جام جم بردار

که من پیمودم این صحرا ، نه بهرام است و نه گورش

ایهام با کلمه «گور»که هم معنای دور قبر و هم به معنای نزدیک «گورخر» دارد.