نمایش مبدأ برای عهدنامه گلستان

{{جعبه اطلاعات سند
|نام سند=عهدنامه گلستان
|تصویر= تصویر امضای عهدنامه گلستان.JPG
|توضیح تصویر=عهدنامه گلستان
|تاریخ ایجاد=
|تاریخ تصویب=۲آبان ۱۱۹۲ خورشیدی (۲۴اکتبر ۱۸۱۳میلادی)
|محل ایجاد سند= روستای گلستان در قره‌ باغ
|نویسنده=سرگور اوزلی نماینده بریتانیا در ایران در زمان فتحعلی شاه
|امضا کنندگان= 
|هدف=آتش بس دوره اول جنگهای ایران و روس و جدا کردن بخش‌های زیادی از خاک ایران
}}
'''عهدنامه گلستان''' قراردادی‌ست که در۲ آبان ۱۱۹۲ خورشیدی (۲۴اکتبر ۱۸۱۳میلادی) درزمان [[فتحعلی شاه قاجار]] ميان ايران و روسيه تزاری امضا شد و به موجب آن مناطق دربند، باکو، شيروان، قره‌باغ و قسمتی از تالش به روسيه منظم شد و دولت ايران از کليه دعاوی خود بر گرجستان و داغستان و ابخازی صرفنظر کرد.

روسها از زمان پتر کبیر در صدد گسترش نفوذ خود به سمت جنوب برای دستیابی به هند بودند و در این میان ایران از اهمیت استراتژیکی برای آنان برخوردار بود. در زمان قاجاریه امپراطور روسیه حاکمان قفقاز را برای نافرمانی از حکومت مرکزی  ایران تحریک می‌کرد. آغا محمد خان برای تحکیم حاکمیت خود به گرجستان حمله کرد و هراکلیوس حاکم آنجا را شکست داد. در زمان فتحعلی شاه روسیه به ایران حمله کرد و با تصرف شهر گنجه توسط روسها دوره اول جنگهای ایران و روس که ۹ سال به طول انجامید آغاز شد. فرماندهی قوای ایران در این جنگ‌‌ها به عهده‌ی [[عباس میرزا]] ولیعهد قاجار بود. در نهایت در حالیکه بسیاری از مناطق قفقاز که قبلا به ایران تعلق داشت در اشغال روسها بود و ارتش ایران در موضع ضعف بود، با میانجی‌گری بریتانیا قرارداد آتش بس میان ایران و روسیه برقرار شد. این قرار داد به عهدنامه گلستان معروف است. 

این قرارداد در قريه گلستان واقع در کرانه رود سيوا در قره‌باغ منعقد شد. ميرزا ابوالحسن‌خان شيرازی به نمايندگی از دولت ايران و ليوتنان ژنرال نيکلايی فئودوروويچ رتیش‌چف، فرمانده نيروهای قفقاز به نمايندگی از دولت روسيه این معاهده را امضاء کردند.

به موجب اين معاهده، مناطق قره‌باغ، گنجه، شکی، شيروان، قوبه، دربند، باکو، هرجا از ولايات تالش که بالفعل در تصرف روسيه بود، داغستان و گرجستان از ايران جدا شدند و به روسيه تزاری منضم گشتند. همچنین دولت ايران از کليه دعاوی خود بر گرجستان و داغستان و ابخازی صرفنظر کرد. به موجب این قرارداد مقرر شد که احدی از دولت‌های ديگر، به جز دولت روس، کشتی‌های جنگی در [[دريای خزر]] نداشته باشند. در مقابل، روسيه تنها متعهد شد که هرگاه وليعهد ايران محتاج به کمک و امدادی از دولت روسيه باشد مضايقه ننمايد.

متن اين عهدنامه توسط سر گور اوزلی ديپلمات انگليسی مقيم ايران تنظيم شده بود که نفوذ فراوانی در دربار ايران داشت و ميانجی امضای اين عهدنامه هم بود.<ref>[https://www.radiofarda.com/a/f4_golestan_treaty_iran_russia_200_years/25145472.html عهدنامه گلستان و جدایی مناطق قفقاز از ایران ۲۰۰ ساله شد] - رادیو فردا</ref>

== پیش زمینه ==
[[پرونده:منطقه تحت حاکمیت ایران در منطقه قفقاز پیش از عهدنامه گلستان.JPG|جایگزین=منطقه تحت حاکمیت ایران در منطقه قفقاز پیش از عهدنامه گلستان|بندانگشتی|منطقه تحت حاکمیت ایران در منطقه قفقاز پیش از عهدنامه گلستان]]
روس‌ها از زمان پتر کبیر که همزمان با [[سلسله صفویه]] در ایران بود به دنبال منافع استعماری در ایران بودند. استراتژی پتر گشودن راه تجاری و تسلط بر هند بود که در این میان ایران از موقعیت ژئوپلتیک مهمی برخوردار بود. درزمان پتر روسها به صفحات شمالی ایران حمله کردند ولی در نهایت در این کار ناکام شده و حملات خود را متوقف کردند. در دوران افشاریان و زندیان حمله‌ای از طرف روسیه به ایران صورت نگرفت. همزمان با قدرت گرفتن قاجاریه در ایران حاکم نشینان محلی مسیحی که تابع ایران بودند مورد حمایت کاترین دوم ملکه‌ی روسیه قرار گرفتند. از جمله این حاکمان هراکلیوس حاکم گرجستان بود که کاترین او را علیه دولت ایران تحریک می‌کرد. [[آغا محمد‌خان]] در اوایل سلطنت خود در ۱۲۰۹ به گرجستان حمله کرد و هراکلیوس را شکست داد. در اواخر فوریه ۱۷۹۶(شعبان ۱۲۱۰ق) سپاه روس متشکل از ۳۰هزار سرباز به ایران حمله کرد و تا باکو پیش‌روی کرد. دربار روسیه متوجه عملی نبودن این حمله و اشغال ایران شد و سپاه روسیه در باکو متوقف شد. سال بعد کاترین مرد. امپراطور جدید  «پاول» حمله به ایران را موقوف کرد. با به سلطنت رسیدن [[فتحعلی شاه]] رابطه ایران و روسیه خصمانه بود. امپراطوری روسیه به دنبال گسترش مرزهای جنوبی خود در ایران و نزدیکی به هند بود.<ref>انقلاب مشروطه ایران نیروها و هدفها - ص ۲۲ - بیژن جزنی</ref>

== جنگ‌های ایران و روس ==
[[پرونده:عباس میرزا.JPG|جایگزین=عباس میرزا فرمانده قوای ایران و ولیعهد در زمان انعقاد عهدنامه گلستان|بندانگشتی|300x300پیکسل|عباس میرزا ولیعهد فتحعلی‌شاه فرمانده قوای ایران در جنگ‌‌های ایران و روس]]
بعد از آنکه پل امپراطوری روسیه در ۲۵ شوال ۱۲۱۵ق/ ۱۱ مارس ۱۸۰۱م به قتل رسید الکساندر به جای او به حکومت روسیه رسید.<ref name=":0" /> امپراطور روسیه سیسیانوف را با اختیارات تام به گرجستان فرستاد و او در ۱۸۰۳/۱۲۱۸ شهر گنجه را تصرف کرد. به این ترتیب صلح پایان یافت و دوره اول جنگ‌های ایران و روس آغاز شد.<ref>[https://rch.ac.ir/article/Details/7569 جنگهای ایران و روس]- دانشنامه جهان اسلام</ref>در همین زمان  سپاهی به سرکردگی [[عباس میرزا]]، فرزند فتحعلی شاه با نیروهای کمکی خانات ایروان و نخجوان با روس‌ها رویارو شدند. ایرانیان در اچمیازین زود شکست خوردند و عقب نشستند و دوباره در بهار ۱۲۲۰ قمری. ۱۸۰۶ میلادی در قراباغ و شکی، که هر دو حاکمیت روسیه را پذیرفته بودند، جنگ شعله‌ور شد. جنگ با آهنگی کُند، چندین سال طول کشید و روس‌ها در این بین شورش‌هایی را سرکوب کردند و همچنین خانات باکو و قوبا را (در ۱۸۰۶م) و تالش را (در ۱۸۰۹م) مطیع کردند.<ref name=":0" />

در تبریز [[عباس میرزا]] و مشاورانش از جمله میرزا عیسی فراهانی ([[قائم‌مقام فراهانی|قائم مقام]] بزرگ) این شکست را تاکتیکی ارزیابی کرده و معتقد بودند قادر خواهند بود در مدت کوتاهی آماده نبرد مجدد شوند. در تهران اما فتحعلی‌شاه و مشاورانش از جمله صدراعظم، میرزا شفیع مازندرانی بر این عقیده بودند که مخارج این جنگ کمر شکن است و نتایج مثبت آن کم. دو عامل دیگر شاه را مجاب ساخت که جنگ را خاتمه دهد و عهدنامه گلستان را بپذیرد.

اول آغاز شورش‌های منطقه ای بخصوص در خراسان بود که نیاز به واکنش سریع داشت و دوم حضور سرگور اوزلی سفیر بریتانیا در تهران پس از عقد یک معاهده دوستی و همکاری با دربار ایران بود. سفیر بریتانیا نگران جنگ روسیه با [[ناپلئون بناپارت]] بود که همزمان با جنگ ایران در جریان بود. او می‌خواسنت روسیه تمام توان خود را معطوف به آن جنگ کند.

اوزلی به فتحعلی‌شاه قول داد که در صورت قبول قرارداد گلستان وی و دولت بریتانیا برای باز پس گیری بخشی از مناطق تحت اشغال روسیه با تزار وارد مذاکره خواهند شد.  مداخله بریتانیا راه به جایی نبرد و روسیه هیچ زمینی را به ایران پس نداد. <ref>[https://www.bbc.com/persian/iran/2013/10/131024_l44_golestan_treaty_behrooz عهدنامه گلستان، پایان جنگ اول، آغاز جنگ دوم] - سایت بی‌بی‌سی فارسی</ref>

به هر ترتیب سرانجام پس از ۹ سال، جنگ در ۱۲۲۸قمری. ۱۳- ۱۸۱۲میلادی به پایان رسید و عهدنامه‌ای در گلستان به امضای دو طرف رسید.<ref name=":0" />
[[پرونده:میرزا ابوالحسن خان ایلچی.JPG|جایگزین=میرزا ابوالحسن خان ایلچی شیرازی، طرف ایرانی امضای عهدنامه گلستان|بندانگشتی|300x300پیکسل|میرزا ابوالحسن خان ایلچی شیرازی، طرف ایرانی امضای عهدنامه گلستان]]
میرزا ابوالحسن ایلچی به عنوان نماینده ایران و سرگور اوزلی نیز به عنوان واسطه از‌ تهران عازم دهکده گلستان شدند. قرارداد صلح در قریه گلستان از محال قره‌باغ منعقد شد. این عهدنامه به وساطت ‌سرگور اوزلی، بین نماینده روس ردیشچوف در مقام فرماندهی نیروهای گرجستان و نماینده تهران میرزا ابوالحسن خان ایلچی به تاریخ ۲۹شوال (۱۲۲۸ه. ق) در یازده فصل و یک مقدمه امضا شد‌. از جمله مناطقی که از ایران جدا شد عبارت‌اند از: قره‌باغ، گنجه، شکی، شروان، قوبا، دربند، باکو، هرجا از ولایات تالش را که بالفعل در تصرف روسیه بود، داغستان، ایالت‌های شرقی گرجستان یعنی کاختی و کارتلی.<ref>[http://www.shiraznovinnews.ir/news-details/10136-%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D8%B9%D9%87%D8%AF%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%86%D9%86%DA%AF%DB%8C%D9%86-%DA%AF%D9%84%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D8%A7%D9%84%D8%B1%D9%88%D8%B2-%D8%A7%D9%86%D8%B9%D9%82%D8%A7%D8%AF-%D8%A2%D9%86-%D9%85%D9%8F%D9%87%D8%B1-%D9%88%D8%B7%D9%86%E2%80%8C%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B4%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D9%BE%DB%8C%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%82%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B1 مروری بر عهدنامه ننگین گلستان در سالروز انعقاد آن مُهر وطن‌فروشی بر پیشانی قاجار]- روزنامه شیراز نوین</ref>

== مفاد عهدنامه ==
عهدنامه گلستان شامل یک مقدمه و ۱۱ فصل بود که خلاصه فصول آن به شرح زیر است:

۱ـ متوقف شدن جنگ و نزاع بین دولت های ایران و روس و برقرار شدن صلح و دوستی بین طرفین، ۲ـ باقی ماندن نیروهای دوطرف در همان مناطق زمان انعقاد معاهده، ۳ـ تعهد ایران برای دوستی با روس ها و واگذاری قره‌باغ، گنجه، شکی، شیروان، دربند، باکو، گرجستان، داغستان، موقان، و بخش‌هایی از تالش به روسیه، ۴ـ همکاری روس‌ها با ولیعهد ایران در صورت درخواست کمک و پرهیز از دخالت در اختلافات داخلی بین شاهزادگان ایران، ۵ـ آزادی کشتی‌های روسی برای حضور در دریای مازندران و ایجاد محدودیت‌های دریایی برای ایران، ۶ـ مبادله اسرای طرفین، ۷ـ مبادله سفیر بین ۲ کشور و تأمین امنیت و رفاه هیأت‌های ۲ کشور، ۸ـ فعالیت تجار ۲ کشور بر اساس مقررات، ۹ـ تعیین نحوه دریافت حقوق گمرکی از کالاهای ۲ کشور، ۱۰ـ مجاز بودن بازرگانان طرفین برای فروش کالاهای صادراتی به کشور دیگر و خرید کالاهای مورد نیاز کشور خود، ۱۱ـ ملزم شدن طرفین به تداوم صلح و دوستی<ref name=":0">[https://www.irna.ir/news/84071350/%D8%B9%D9%87%D8%AF%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%DA%AF%D9%84%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86-%D9%BE%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B2%D8%B9%D9%87-%D8%A8%D9%84%D9%86%D8%AF%D9%85%D8%AF%D8%AA-%D8%AA%D8%B2%D8%A7%D8%B1%D9%87%D8%A7-%D8%A8%D8%A7-%D9%82%D8%A7%D8%AC%D8%A7%D8%B1 عهدنامه گلستان؛ پایانی بر منازعه بلندمدت تزارها با قاجار] - ایرنا</ref>
[[پرونده:سرگور اوزلی.JPG|جایگزین=سرگور اوزلی نماینده بریتانیا در ایران و میانجی امضای عهدنامه گلستان|بندانگشتی|300x300پیکسل|سرگور اوزلی نماینده بریتانیا در ایران و میانجی امضای عهدنامه گلستان]]

== منابع ==
<references />